ESTUDI SUS PEIRE CARDENAL
PER
CARLES CAMPROS
VIDA
Se sap paucas causas de la vida de Pèire Cardenal. Çò que seguís, o trasèm de la sintèsi de çò que n'es estat escrich, facha per Renat Lavaud clins son edition « Poésies Complètes du Troubadour Pèire Cardenal». Nais en 1180 en plen dins 1'ufanós del sègle d'aur occitan al quite moment ont acaban de trobar e de viure los trobadors classics mai grands.
Nais al Puèi de Valai, al temps qu'aquesta ciutat es una de la majas d'Occitania et benlèu de la Crestiantat. Es, probable, un de sos avesques, Ademar de Montelh (1098) que compausèt lo « Salve Regina » ; es segur qu'aquela antifòne s'espandiguèt d'a partir del Puèi, d'abòrd que Sant Bernat la sòna amb Io nom d' « antifòne del Puèi ». L'importància esperitala del Puèi se vei tanben amòr qu'es al Puèi que foguèron creats « Los confraires de la Patz » (1182- 119?) que s'espandiguèron de per « toutes les provinces de la France centrale et méridionale » es a dire de per Occitania tota, « soit pour détruire le brigandage, soit pour la réforme de l'ordre social en faveur des classes d'en bas » (Luchaire).
Nais « d'onradas gens de paratge » es a dire de parents nòbles, e èra e filh de cavalier e de dòmna ». Foguèt escolan en la canorguia major que sos estudiants (de 11 a 21 ans), sos professors, sos onorables, e sos oficièrs d'adrninistracion formavan l'Universitat de Sant-Maiòl. I deguèt estudiar fins a 1200- 1201.
Devèrs 1200 comença de trobar. Sa vocation de Poëta la deguèt facilement trapar dins l'exemple de la Cort del Puèi, que, dins l'environa de 1196 aviá Per senhor lo famós Monge de Montaudon qu'aviá poder, coma ditz la Vida, de « dar l'esparvièr » e que tenguèt « long temps la senhoria de la cort del Puèi, trò que la cort se perdèt ».
Larg coneguda èra aquela cort coma o mostra Richard de Berbesil quand ditz que non jamai se podrà pas tornar levar se non lo relèvan la cort del Puèi e sa magnificéncia. Granda èra la renomada d'aquela cort, amòr que lo quite Simon de Montfòrt ne parla al cavalier Joris, en li dire que lo que sap pas prene sa decision quand cal, non deu ensajar de prene l'esparvièr a la cort del Puèi. A aquela cort lo joine Cardenal a degut ausir cantar de trobadors de renomada coma Guilhèm de-Sant-Leidièr e Pons de Chapduèlh qu'èran velaiats. Guilhèm de Sant-Leidièr deguèt èstre per lo jovent l'exemple del grand senbor (si fo uns rics castelans) trobador « bon cavalier d'armas e larg donaire d'aver, molt ensenbat e molt cortés e molt fin amaire ». Pons de Chapduèlh, son ainat de dètz ans deguèt i èstre l'exemple del paratge trobadorenc, que, s'èra, el tanben de granda noblessa, èra, al contra de Guilhèm de Sant-Leidièr, paure d'aver ; mai sabiá « lo cobrir per son gent aculhir e per saupre far onor de sa persona ».
La formacion morala del joine Pèire se compren d'esperela : formacion religiosa mai que mai dins la culte de la Vèrge d'amor et de patz, formacion sociala dins l'ambient que faguèt espelir los confraires de la patz, formacion al còp intellectuala e etica per d'exemples vius coma los de trobadors tals coma un Sant-Leidièr ric d'aver, abelan e alargant e un Chapduèlh paure d'aver mas plen de gentum e de dignitat personala.
Cardenal èra lèst per seguir son astrada. En 1204, probable, ven a Tolosa al servici de Ramon VI, per far part de sa cancelariá. Se compren que deguèt tanben téner part dins la cort poëtica que Io comte protegissiá e que s'i trapavan Ramon de Miraval, Aimeric de Pegulhan, Aimeric de Belenòi, Ademar lo Negre, Guiu de Cavalhon, Gausbèrt de Pueibòt. Dins la pontannada Ramon VI, de I204 a 1222, Cardenal sembla qu'aguèt una granda activitat poëtica. Aquela activitat se contunha jos Ramon VII de 1222 a 1249. Dels 96 poëmas que nos demòran 44 semblan que son estats trobats à Tolosa dins aquelas annadas.
Cardenal deguèt pro viatjar del temps qu'èra al servici dels comtes tolosans, probable messatge oficial o oficiós, cargat de la propaganda per Tolosa majament dins las endevenenças de la lucha contra la Crosada. Se pensa que foguèt, a pauc prèssa, a las corts de Guiu II d'Alvèrnha, d'Eble de Clarmont, del Dalfin d'Alvèrnha, e d'Uc del Bauç, e benlèu a las d'Andrieu, de Dalfin de Vianés e d'Ademar de Valentinés. D'unes an quitament pensat que Cardenal seriá estat l'autor anonim de la segonda partida de la "Cançon de la Crosada", drechament en favor dels comtes ramondencs. Sembla qu'aquela supausicion aja pas d'èstre retenguda.
Al servici de Tolosa, es l'occitan que cal i veire e non pas lo tenent dels erètges. A Tolosa en 1230 se marida e li naisson per lo mens dos enfants. De mai es dins aquel periòde que tròba sa primièra cançon a la Vèrge « Vera vergene, Maria ». Se Cardenal es terriblament anticlerical, l'es de la politica e del social, non pas religiosament. I aque de legir, entre d'autres, les darrièrs verses del poëma « Jèsus Crist, Nòstre salvaire », probable, de la fin de la vida de Cardenal. per veire qu'es demorat catolic, coma se podiá l'èstre encara d'aquel temps. E qu'es pas una conversion tardièra o mòstra clar lo poëma « Un estribòt farai» , datat probable de 1216-1218. Puèi de la mòrt de Ramon VII, Cardenal deguèt cercar d'autres senhors que l'empleguèsson e lo protegiguèsson. Dempuèi la pacha de París (1229) los terradors de Carcassona, Narbona, Besièrs e Nimes èran terra del rei de França. Ni dins aquelas encontradas, ni dins lo comtat de Tolosa mestrejada per los fonccionaris del comte novèl Alfons, fraire del rei de França, Cardenal podiá s'endevenir, amòr que se i èran establits « falsetat e desmesura », tot çò « vengut de França » coma disiá dins un sirventès afogat. Ensagèt de viure a las corts dels princes que s'èran tenguts a despart de las guèrras contra los Crosats e dels qu'avián capitat de salvar per un temps son independéncia, corts ont se manteniá la civilizacion de Paratge e del Jòi d'Amor. Sembla que trobèt aital a la cort d'Uc IV comte de Rodés a la de Guiraud d'Armanhac, de Gaston VII de Bearn, de Rogièr-Bernat III de Fois. A creire mantun poëma de Cardenal, aquela segonda pontannada de sa vida non foguèt benastrada coma lo temps que passèt còsta los comtes de Tolosa. Es lo temps de la pauretat comparada al temps dels onors ramondencs. Deguèt anar de cort en cort sens poder s'enrasigar : non foguèt, de segur, paure vertadièrament amòr que menava amb el son joglar que cantava sos sirventès, mas, lo languiment del temps que se sentiá « gai e bèl e jove », lo languiment de son servici dins una Tolosa ramondenca liura e auturosa li fasián sentir, fons, l'ànsia del passat. En comparar se sentiguèt paure, benlèu mai esperitalament que d'estat material - d'aquí l'èime de sos sirventés que « molt i castigava la foliá d'aquest mond ».
La darrièra part de la vida, Caidenal la passèt quasi segur a Montpelhièr. S'i deguèt estacar per doas rasons. Montpelhièr aviá per senhor Jaume lo Conquistador, que nascut dins aquela ciutat s'agradava d'i tornar sempre « seguit d'una bèla cort de trobadors e de joglats » que contunhavan de cantar la civilizacion occitana. En segond, Montpelhièr èra dempuèi de temps, un dels centres intellectuals màgers d'Euròpa, amb sas escòlas, ancianas ja, de Drech, de Medecina e de las Arts. Era la capitala esperitala del reiaume de Jaume coma l'afortís lo cronicaire Muntaner quora convida los Catalans a téner sempre cara la ciutat de Montpelhièr. Quora i visquèt Cardenal, èra lo moment qu'i foguèron escolans Ramon Lull, Arnaud de Vilanòva que foguèt lo protector dels esperitals occitans. Lo cap d'aqueles esperitals, Pèire Oliu de Narbona i deguèt tanben estudiar d'aquestes temps, tantv coma encara lo besieirenc Matfre Ermengaud que comencèt de trobar son Breviari d'amor quora morissiá Cardenal.
Es possible que Cardenal aja trapat a Montpelhièr un trabalh de professor que li permeteguèt de viure sens tombar dins la misèria. Benlèu aguèt coma escotaire e discípol lo quite jovent Matfre Ermengaud que dins son Breviari citarà nòu còps Pèire Cardenal «aquest òm de molt gran saviesa».
En tota escasença, la situacion de Pèire Cardenal permeteguèt qu'un autre Cardenal, son filh o son felen, foguèsse en 1282 professor de Drech a l'Universitat de Montpelhièr.
Del ponch d'amira intellectual sembla quasi segur que Cardenal prenguèt part al desenvelopament filosofic, religiós e social que va marcar l'Occitania de la fin del sègle XIII e de la primièra part del sègle XIV : lo movement dels menudets coneguts jos lo nom d'esperitals. Ja Cardenal dins sa tissa contra los clergues aviá fach excepcion dins un poëma que se data de 1229 a 1245 pels menudets. Nos ditz Cardenal qu'aquestes non renhan fòlament coma lo demai de clerzia. Es tanben possible que Cardenal aja tengut granda influéncia sus la formacion d'aqueles esperitals. Los dos primièrs verses del sirventés « Clergues si fan pastor / E son aucisedors » pareisson ben, mot per mot, revirats per Pèire Oliu quand escriu dins un opuscle sieu « quia vere illi, qui hodie presunt, magis videntur mercenarii quam pastores ». E mai los verses ont es dich que los clergues « jason amb putanas trò solelh es levat - enans canton baladas e prosèls trasgitats » del poëma « Un estribòt farai » son retipats per Arnaud de Vilanòva quota ditz dins son « De adventu Antichristi » que los clergues « penson a juòcs e cançons, a banquets e nòças e divertiments ».
S'es dich qu'a la fin de sa vida Cardenal se seriá raligat als Franceses per çò que dins lo poëma datat de 1272 « Totz lo noms es » parla amistadosament del rei de França Felip l'Ardit qu'uniguèt Tolosa a la corona de França en 1271. Las causas son benlèu mai naturalas qu'aquela conversion. Cardenal, vengut ciutadan de Montpelhièr, estimava, de segur, a son senhor lo rei Jaume lo Conquistador. Amb aquò, a la mòrt d'Alfons de França, comte de Peitieus e de Tolosa, los Tolosans porgisson lor senhorejament al futur Pèire lo Grand, filh de Jaume, que ja èra estat en connivéncia amb el quora èra esclatada la revòlta de Marselha, estofada dins lo sang per Carles d'Anjau. Per fidelitat a las pachas entre el e lo reiaume de París, Jaume defendeguèt als senhors de son reinat de prene part a l'expedicion que ja organizava Pèire per respondre a la demanda de Tolosa, que poguèt aital èstre jonhuda a la corona de França sens espectacle. Es de creire doncas que Cardenal demorava simplement fidèl a la politica de son rei quand parlava en 1272 de Felip l'Ardit amb amistat, l'annada d'un sojorn precisament de Jaume dins sa ciutat de Montpelhièr.
Es, probable, en 1278 que Cardenal defuntèt a Montpelhièr « qu'el aviá ben entorn cent ans » coma o ditz Miquèl de la Tor devers 1300.
II. - LO SEGLE DE CARDENAL
Non se pòt entendre condrechament l'òbra de Pèire Cardenal se non se pren consciéncia que s'i miralha tot lo sègle tretzen occitan. Se l'òbra literària pòt èstre lo senhal de l'istòria, per Occitania, lo sègle tretzen s'amerita, larg, d'èstre sonat lo sègle de Cardenal.
Maduresa de la civilizacion del Jòi d'amor e de Paratge
Dins las trenta primièras annadas de la vida de Cardenal tròban o acaban de trobar las trobadors classics qu'an cantat lo jòi, cadun de son biais e dins son èime: Pèire d'Alvèrnha, Bernat de Ventadorn, Arnaud Danièl, Pèire Vidal, Pons de Chapduèlh, Giraud de Bornelh, lo Monge de Montaudon, Guilhèm de Sant-Leidièr. Defunta quitament Bertran de Bòrn. Lèu aquela civilizacion se va cristallizar en son idèa pura, aquel ideal venent benlèu trasformat coma se passa totjorn l'idealisme. Cardenal viurà encara quora trobarà l'autor de Flamenca, aquel roman que s'es poscut dire un roman istoric esclairat per lo remembre ufanós del jòi trobadorenc.
De segur del temps de la segonda part de la vida de Cardenal, s'esperlonga lo cant trobadorenc de l'edat d'aur : la votz de Gaucèlm Faidit s'amorsa pas qu'en 1220 e la gaug de trobar s'atròba sempre, verturosa, dins lo poëma epic de Jaufre, entre 1225 et 1228, a l'aflat de la cort de Jaume lo Conquistador. Mai tard encara cantarà l'amor Guiraud Riquièr en tèrra occitana, tant coma Cerverí de Girona en tèrra occitanò-aragonesa. Mai ja las majas voses se fan entendre fòra d'Occitania : es de 1224 a 1229 que tròba Sordèl de Mantoa. E en 1265 naissiá Dante.
Los trebolèris de la Crosada e lo sentit de Paratge
Lo sègle de Cardenal foguèt tanben lo sègle de ferre, consequéncia de la Crosada contra los Albigeses e dels esdeviniments politics que ne son entraïnats. Los idearis morals del jòi d'amor, de la cançon d'amor, pesan totes dins los sirventés politics, morals e socials ; Se júnhon dins la nocion de Paratge, senhal de la civilizacion d'òc, menada de fòrça al contèst. Contèsta Paratge amb sos testimònis : Prètz, Valor, Jovent, Amor, Dreçhura, Paria, Rason, Mesura, Larguesa, totes venguts del jòi d'amor, totes cantats per Cardenal. I a que legir l'anonim que contunha la Cançon de la Crosada d'a partir de 1228 per entendre quina foguèt l'importància de Paratge. Es lo quite moment que tròban tanben de trobadors coma Guilhèm Figuièra de Tolosa e Guilhèm de Montanhagòl, sens parlar de força autres coma Sicard de Maruèjols, que contunhan d'opausar l'èime de la civilizacion d'òc a çò de l'Ubac coma o cantava ja tre 1220 l'Albèrt de Sisteron quand demandava ironicament als monges qué valián mai, Catalans o Franceses, entendent per Catalans totes los Occitans :
Monges, digatz, segon vòstra sciença,
quals valon mai, Catalans o Francés
e met de çai Gasconha e Proença,
e Lemosin, Alvèrnha e Vianés,
e met de lai la tèrra dels dos reis.
Lo revolum etic : religiós, filosofic, social
Nascut dins una ciutat ont, del temps de son paire, un escalpraire de la glèisa catedrala del Puèi podiá escrincelar la dicha - « Aital o volguèt Allah », Cardenal poguèt alenar totes los bofes que se crosavan en terra d'òc dins una libertat que posquèt encara contestar fins al sègle XIV, abans del triomfle total de l'Enquisicion oficialament cstablida al concili de Tolosa en 1229.
Lo sègle de Cardenal es lo sègle dels erètges catars e autres : un Guilhèm decan dels canonges de Nevèrs trapava recapte e situacion materiala (foguèt professor) a Montpelhièr en 1201 ; en 1206 teniá luòc la conferéncia contradictòria de Pàmias e la disputacion que durèt uòch jorns a Servian, còsta Montpelhièr entre Sant Domenge et l'avesque catar Guilhèm Teodoric ; en 1223 lo vice-papa dels erètges Bartolomieu de Carcassona que teniá seu a Perlos (Peròls còsta Montpelhièr) se va instalar à Tolosa ; es en 1229 qu'es cremat a Tolosa Guilhèm qu'èra dich lo papa dels erètges.
Mas lo sègle de Cardenal es tanben lo sègle d'aqueles francescans occitans, los menudets, que van èstre coneguts amb lo nom d'esperitals. Dels bonsòmes catars o valdedes, an lo sentit fons de la caritat, de l'amor, per totes, lo sentit de 1'umblesa de contra l'orguèlh, lo sentit de la pauretat maire de larguesa de contra la cobeitat. La leiçon de Sant Bonaventura quora ditz que « lo filosòf es pas tan segur de çò que sap coma lo fisèl amaire de çò que crei » es desenvelopada per Pèire Oliu « lo filosòf lo mai marcant entre Sant Tomàs et Sant Bonaventura d'un caire e Duns Scòt de l'autre » (Gilson). Se mescla l'influéncia de Joaquim de Flòra que se traparà pro clara dins las òbras d'Arnaud de Vilanòva, curaire dels papas, dels reis e dels emperadors (èra, entre mièg fòrça mai, especialista de la prostata !) e poderós protector dels Esperitals. Es lo sègle de Cardenal que veguèt tanben la fondacion de las beguinas, aquelas sòrres dels esperitals. Socialament los esperitals prenián pè dins tota Occitania de Catalonha a Provença, dins totes los mitans, nòbles coma o mostrarà las vidas occitanas de Santa Delfina e de Sant Auziàs, mas sobretot dins los mitans los mai umils de las ciutats, vilòtas e vilatges d'oc coma o mòstran los procès que se faguèron contra los esperitals, clergues menudets e laïcs, mai que mai en Lengadòc de Narbona a Nimes e en Provença. De tot aquel reboliment dins las idèas del temps, l'òbra de Cardenal ne pòrta testimòni.
L'òbra de Cardenal se pòt partir en quatre biais d'inspiracicon.
A) los poëmas d'amor fòrman la part mendre e devon èstre de las primièras annadas de sa vida. Canta l'amor cortés gent
Car fin'amor mòu de gran leialesa
E de franc còr gentil e ben aprés
Mas, de son èime fons, Cardenal èra ja per la critica. Se mesfisa del descaratge de l'amor vertadièr. E dins las nòrmas que devon seguir los fins amants, Cardenal apièja mai que mai sus las qualicats eticas que fan de l'art d'aimar un art de viure.
Segon Lavaud los 11 poëmas que nos sobran d'aquela mena s'espandisson de 1201 a 1207.
B) los poëma politics
Sempre segon Lavaud aqueles poëmas van de 1205 a 1249 es a dire que son de la pontannada al servici dels comtes ramondencs. Dins l'ensemble son de poëmas d'a fons engatjats, de sirventés de propaganda. Es de permièg eles, que s'atròban los poëmas contra los « Franceses ». Un sol poëma es mai tardiu . « Tendas e draps » datat per Lavaud de 1272. Es tanben un poëma engatjat en favor de la politica del comte Geraud d'Armanhac que deviá dins l'endevença amb lo comte de Foish Rogièr-Bernat III e lo vice-comte de Bearn Gaston VII s'opausar al rei de França Felip èra pas que relativa. Es de notar tanben que se Cardenal es del costat del comte d'Armanhac es per çò que lo comte « vòl mai prètz que deniers ».
C) poëmas tocant la religion.
A despart un imne a la crotz qu'es del temps que Cardenal èra encara al Puèi, aqueles poëmas van de 1209, començament de la Crosada, a 1273. Aqueles poëmas son de la mena dels poëmas politics, dirigits contra los clèrgues enemics de Tolosa. An la quita virtut satirica. Amb l'imne a la Crotz de son primièr jovent, dos autres poëmas non son d'èime satiric. La nòbla preguièra a la Vèrge « Vera vergene, Maria » que pren aicí valor de protesta d'ortodoxia catolica e un poëma d'inspiracion esmogudamant personala : « Ben vòlgra, si far si pogués », Seriá de bon d'ajustar aicí lo sermon « Jèsus Crist nòstre salvaire » que Lavaud data de 1265-1278 e bota dins la categoria que seguís.
D) Poëmas d'etica generala.
Los poëmas datables son de tota la vida de Cardenal, mai una grand part son del temps probable de Montpeihièr. N'i a de biais desparièrs, mas los sirventés son sempre de majoritat. Lo nos de l'inspiracion es lo sentit agut de la lucha de la civilizacion nascuda de l'amor contra la de la poténcia materiala : afortiment de la « fina valor entièira » qu'es valor personala e non pas d'establiment, primautat de l'amor que la cobeitat fa morir. D'unes poëmas son inspirats per los idearis que naissián dins los mitans intellectuals, pro d'importància en Lengadòc, mai que mai a Montpelhièr, dels esperitals qu'opausavan la pauretat e los paures a la riquesa e als potents.
Dins son ensemble, l'òbra de Cardenal ten doas caras : la d'un poëta drechament engatjat dins son temps per luchar contra los enemics de la civilizacion de son païs e la d'un òme que combat desesperadament per un ideal de vida que sa fin serà la fin d'un mond.
Per quant a son art se pòt pas melhor dire qu'Ernest Hoepffner quora afortís - « Il frappe fort et juste et au bon endroit avec une âpre ironie avec un esprit, ici, des plus fins, là des plus grossiers (diriam puslèu amb un espetit que ven de las tripas). Le ton est tantôt plaisant et drôle, tantôt grave et gérieux, souvent d'une rare violence, fougueux et emporté. Sa langue est riche en images originales, en comparaisons surprenantes, en descriptions pittoresques, haute en couleur... Comme le dit très bien Alfred Jeanroy, Peire Cardenal mérite vraiment une place au premier rang parmi les satiriques de tous les temps. »
Ajustarem qu'aquela satira ten la poténcia tragica de las òbras epicas qu'an marcat dins l'istòria dels òmes la fin d'una civilizacion.