Dos
novèls tresaurs requistes dau legendari occitan.
André
Lagarde : Contes occitans : Quercorb, Pays d'Olmes, Volvestre
(édités et présentés par Josiane Bru) couverture et frontispice de
Jacques Fauché. Ed. de l'Escòla Occitana, Tolosa, 2005
Loddo, Daniel (avec la collaboration de Bertrand de Viviès): Legendas d'Occitània. Albigeois, Montagne Noire, Quercy, Rouergue. "légendes d'Occitanie". - Textes en français et en occitan. CORDAE-La Talvera, 2005 (BP 40, 81170 Cordes). - 1 vol. (248 p.)
Max
Roqueta escriviá dins "Òc" en 1962 (N°223 pp 21-24): "Ai
agut lo bòn astre de viure l'experiéncia dels còntes populars coma lo pòble
d'òc, pendent de sègles, l'a coneguda: coma una part de sa vida de cada jorn,
una mena de sòmi qu'a nauta votz se seriá dich. (...) Pòde pas doblidar aquel
vièlh de mon vilatge, amb sos uòlhs sens color, sa mostacha vinosa e sas vièlhas
mans nosadas de boscatièr cevenòu que sus una aira de batatge, setat sus lo
rotlèu de pèira au mitan d'una cort d'enfants, i fisava l'antic tresaur coma
l'aviá recebut dels ancians. Èrem ben dins la tradicion dels escotaires de còntes,
liurats, dins una mièja inconsciéncia, a l'estonanta magia que de sègles d'òmes
avián secretada a son imatge. E la poesia davalava dins nosautres dins la patz
suava dels bèus vèspres d'estiu brodats a longs cridaus per lo bonaür de las
irondèlas. Aquela poesia èra la riquesa tota d'òmes a quau ren aparten, son
revenge sus la misèria, sa victòria sus sa condicion d'òme, la sobeirana
libertat d'aqueles que lo trabalh los clina sempre deus la tèrra e que sómian
dau cèl. Portava dins sa lutz los rais luònhtes d'astres mòrts despuòi
longtemps - religions anticas, mits pagans, qu'avián davalat los temps en se
transfigurant. (...) Lo mond dau conte desrevelha dins l'inconscient encara mau
desplegat las damisèlas negadas dins la sòm, mòstra au manit la patria escura
que cercava. Au travèrs dau mond mitic reconois subran sa tèrra, sa natura, sa
lenga, son esperit. Es coma un arbre que, subran, li vendriá la sentida de son
rasigum.". Se sap cossí Max Roqueta, prigondament marcat per tota sa
vida per aquel sovenir d'enfança, lo contèt meravelhosament dins sa nòva:
"Secrèt de l'Èrba". E cossí
aqueles remembres trebols e encantadisses de la pus luònhta enfança son au còr
de tot son trabalh d'escritura, e an contribuit a renovar antau fonsament l'escritura
occitana.
De
segur, coma o indica menimosament Loddo dins son bèu libre, cau destriar contes
e legendas. El s'entreva de legendas, recits cortets estacats en principi a un
luòc precís, mentre Lagarda s'entreva de còntes, creacions mai lòngas, mai
destacadas dau temps e de l'espaci, epicas o risolièiras, "una
mena de sòmi qu'a nauta votz se seriá dich", per citar mai Max
Roqueta dins "Òc" en 1962. Amb aqueles dos impressionants monuments
de cultura populara sauvada de l'avaliment sèm a la fèsta que se pòt pas mai.
Los folcloristas dau sègle XIX e mai encara dau sègle XX avián la sentida d'una
urgéncia: reculissián una memòria multimillenària que las mudasons de la
societat amenaçavan mai que mai. La "Revue
des Langues Romanes", puòi au sègle XX "Folklore", fixèron antau dins l'escrich, per sempre mai, de
tresaurs fugidisses. D'iniciativas individualas coma las de Lambèrt e Montèl,
de Ròcaferrièr, de Bladé, de Perbòsc, de Fabre e Lacroix, de Claudi
Seignolle, de Boisgontier e Darrigrand, d'Adriana Durand-Tullou, de Jacme Achard,
de F. Piniès, e n'oblide de tot segur un bèu ramat, capitèron antau de
recampar un immens corpus de recits
populars de tota mena que son una de las fonts mai essencialas de la cultura d'òc,
una font ont cau sempre tornar beure sens ges de retenguda...
Auriam
pogut crèire qu'ara que, maudespièch las condemnacions richonejairas que nos
acotisson despuòi dos cents ans, e faguent mentir totas las Cassandras, la
cultura d'òc s'avasta valenta e conquistaira dins lo tresen millenari, aquel
inventari èra desenant, malurosament, clavat, e que lo darrièr detentor
autentic d'aquel saupre aviá cugat las parpèlas. E ben, nani. Nos arriban en
fin 2005 dos monuments incontornables qu'enriquesisson que ben talament nòstre
ja tant abondós tresaur. Mai qu'aquò: que ne son cadun una pèira angulara.
Son cap e tot incontornables per aquel que vòl tornar banhar dins aquel ambient
ont nòstra cultura pòt e deu sempre recercar e retrobar sas raices vivas,
inamorçablas.
Començarai
amb Andrieu Lagarda, que totes los occitanistas lo conoisson. Se sabiá qu'èra
un familiar dau cònte. En mai de n'aver revirat de carretadas (Daudet, Pau
Arena, etc...) n'aviá el meteis mes en forma una pichona tièira pro originala,
posada a de fonts oralas, dempuòi un trentenat d'annadas: "Tres
aucèls de l'ombra (1967)", "Tres
castèls del diable (1968)", "al
país de Montsegur (1977)", "Contes
dels quatre vents" (1981)... Dins una amira de reconquista, èran meses
en forma dins una lenga pro rasonablament normalizada, simpla, linda. E se n'es
fach un usatge pedagogic contunhós, amb succés. Mas aquí avèm l'emocion de
descobrir lo materiau reculit a las quitas bocas dels contaires. 125 contes
inediches notats o registrats jot una forma bruta, dins son lengatge sauvatge d'origina.
Un bèu terraire bartassièr ont podèm campejar, nos pèrdre, nos retrobar, a bèl
èime. E coma un bonur (es verai tanben per los malurs, ailàs) ven pas jamai
tot sol, Danièl Loddo sortís quasi au meteis moment un autre tesaur, d'èime
un pauc diferent, complementari cap e tot. El, reculís sus un terrador definit
las legendas en occitan.
Lo
prumièr interés d'aqueles dos libres es son contengut. Me pòde pas empachar
de tornar citar Max Roqueta: "Los
racontes an gardat, exprimidas per lo gaubi e l'esperit popular, e vengut tot
drech, de l'inconscient, sòrga vertadièira de son engenh singular las grandas
questions que se pausan a la meditacion de tot òme quand pensa: lo mistèri de
la vida, de l'èstre, de Dieu, lo voler de la vida etèrna, la fe dins l'omnipoténcia
de las idèas, sòrga de tota accion magica, e subretot la valor dau sòmi,
aquel rebat benurós e luminós de la vida de cada jorn.". Aquò's
verai tanben per las legendas, corts morsèls d'estranhesa e d'emocion pura.
Tombant aicí dau pus fons d'un passat indefinit coma de meteòrs incandescents.
Ara, me diretz, i a una cèrta monotonia per l'observador freg e racionau qu'o
espia a la lèsta. Aqueles tèmas son sempre similars e se repetisson un pauc de
pertot dins tot lo país, amb de variantas menudas. L'episòdi es cada còp
localizat precisament, mas tres legas pus luònh retrobatz lo meteis a una autra
localizacion, precisa ela tanben. Gargantuàs, lo Pont dau Diable, las Fadas,
sempre, sempre los meteisses episòdis brèus e de semblança absurda o ninòia...
Òc e non. Segur, los dos libres represtisson amb pro d'erudicion menimosa
aqueles tèmas dins l'encastre universau. E de legendas semblantas n'i a de
pertot, quasi las meteissas. Verai. E per los contes i a tota una classificacion
nacionala (Delarue e Tenèze) e internacionala
(Aarne-Thompson) que se i anam veire, nos mòstran ben que Joan
de l'Orsa e la Bèstia de Sèt Tèstas son un patrimòni universau, e son pas la
proprietat privada inalienabla e copyrightada dels occitans. Tot çò mai novèl
que nos baila Andrieu Lagarda pòt èstre restacat a un conte tip de la
nomenclatura universala. Lagarda e Bru o mòstran en apondon dau libre. E d'un cèrt
biais i a pas res de pus verai. E pasmens? En 1942 Max Roqueta, per lo citar un
còp de mai, escriviá aiçò, que me sembla vertiginosament vertadièr : "
Sus aqueles tèmas de pensada, cada pòble
voja un rai personau que los esclaira d'un biais unenc, d'una color que i es pròpria.
Es aquí lo prètz d'aquel estudi. Retrapar las fònts lindas de l'esperit de
son pòble.." Es pas aisit de ne far una demostracion freja, mas o
sentissèm. Dins aqueles còntes sèm au nòstre cap e tot. Dins l'universau e
au nòstre, a l'encòp. E de segur es aiçò que nos rend tant precioses aqueles
obratges. L'alquimia que presidís a aquela apropriacion fonsa per un pòble
d'un patrimòni qu'es ubiquitari me sembla un pauc misteriosa. Benlèu que dins
la multiplicitat proteïfòrma dels scenaris dels còntes los occitans an causit
una varianta que s'apària mai amb l'imaginari que carreja sa lenga. E tanben un
ton sieune, un tòc leugièr de color que totescàs s'endevinha e que pasmens se
conois? Çò mai segur aitanben es que lo lengatge que pòrta lo cònte i baila
una vibracion inimitabla. Que la revirada escafarà quasi completament. Mon
contacte personal amb aquel mond dels còntes orals quand aviái un vintenat d'annadas
es estat limitat, solament un parelh de legendas de fadas dins la boca de vièlhs
pastres. Mas de los ausir dins son occitan naturau, "sauvatge", m'impressionèt
que ben talament. Me'n demòra lo fremin estranh. Es çò qu'ensagère de far
reviure dins mon recuòlh: "lo temps
clar de las encantadas". E Max Roqueta, parlant dels còntes de Prien,
recordava una impression semblanta. "Aqueles
còntes los cau pas legir. Los cau dire a nauta votz, per se e per los autres,
que procedisson d'un art coma lo teatre vertadièr que deu s'entendre. Aquí,
mai encara qu'a la lectura, esclata son esplendor. La libertat d'invencion, la
repeticion de las formulas, lo gost dau pòble per quauques biais de dire que
careça amb un plaser vesedor, abotisson a aquestes efièches de tonalitat
onirica qu'es malaisit de doblidar un còp qu'òm n'a fach l'experiéncia."
I a una relacion trebola de mau definir entre lo lengatge e la tematica irreala
que carreja, e es aquí qu'es tota
la magia de l'afar. Se pèrd quasi tota en revirada...
Adonc
fonhem pas nòstre plaser amb aquelas doas somas. La riquesa dau libre d'Andrieu
Lagarda es escaluganta. Cada conte es un morsèl que cau degustar a bèles paucs.
D'unes contes que dins las rejonchas dau sègle XIX publicats dins la Revue
des Langues Romanes per Lambèrt e Montèl èran fragmentaris aparéisson
aquí fòrça mai rics d'episòdis, esclairant las versions "classicas".
Per exemple "Gran de Milh"
qu'es lo Peperelet dau Bas Lengadòc,
"L'anguialeta verda" que
complèta "lo maset" de la
rejoncha de Lambèrt amb una fin fòrça mai poderosa, "lo conte de la dentilha" qu'es aquel de Turlendú, e lo de "Mièg
Polet" qu'es lo Mitat de Gal
dau Lengadòc Orientau mas aicí sabèm tota l'istòria... La "Poma
d'Orient" es un avatar de la famosa Ròsa
Bengalina que ten una tan granda plaça dins l'imaginari desvolopat per Max
Roqueta dins son òbra. O p 192 "las
tres filhas dau rei de França" que representan una version fòrça
complèta dau conte de Joan de l'Ors que sa version lengadociana editada per Ròcaferrièr
dins Occitania (1887) es mai simpla.
De verai i a una quantitat de sornetas un pauc espessas, mas d'unes "contes
epics" originaus son sublims, coma aquel de Joan
lo Tòrt e la flaüta, Joan de la Ièra
e la Cagaraula bluia, la Gata Blanca
(que justament se sona Agata e viu dins un castèl de sèt torres ont la ven
rescontrar lo filh dau rei...), o encara Mariòta
e los quaranta dragons. Dins lo libre de Loddo, tot parièr, retrobam de
legendas que fin finala, se i regardam de luònh, son, a despart de quauques
excepcions, aquelas que tòrnan amb una monotonia un pauc amaçolanta pertot
dins lo campèstre europenc: fadas, gigants, diable, sants, etc... Morsèls
tan simples que semblan simplitge se los desvistatz tròp de prompte. E
pasmens, aquí tanben, se los saboram doçament, coma una preciosa raretat, l'encantament
se despèrta. "Samson fasiá
de passes talament grands que sautava d'una montanha a l'autra. E en caminant
aviá fotut un pè aquí sul ròc e i aviá la traça sul ròc de l'Agachal"
(p24). La poesia d'aqueles tròces
cortets d'occitan nadiu, prigondament idiomatics, es subtila e prigonda. Vos
seguirà longtemps. Nos mainam qu'aquel peçuc d'estranhesa conservat dins la
memòria populara es un tesaur requist. Una facieta sauvada d'una antica
mitologia dels temps esvalits, abans l'escritura. Dins son aspècte faussament
ninòi tot aquelas produccions miticas representan un preciós banh d'imaginari
que sa longa transmission au travèrs de la lenga d'òc liga estrechament a
aicesta, se plèga a son balanç. De fach, es en cultivant amb amor son folclòre
que los Grècs ancians an donat a la cultura universala aqueles grands mits
fondadors. "Es l'Ellade, nos ditz mai Max Roqueta, que nos a porgit entre
tant d'autres lo mit d'Antèu, lo gigant que repreniá fòrça cada còp que son
pè tocava un còp de mai la tèrra mairala. Es de son folclòre que l'Ellade a
tirat sa pensada e sa civilizacion qu'esclaira encara lo mond." Se sap
que nòstre grand escrivan èra enfachinat per lo biais que los escrivans
Irlandeses, coma Synge, o Andaloses coma Federico García-Lorca, eles tanben avián
agut de bastir una literatura modèrna poderosa en l'enraiçant dins son
legendari tradicional. "Lo folclòre
es un banh de jovença e de vertat, es la fònt inacababla de tota respelida",
ço disiá. El nos donèt amb sa
granda òbra un magnific exemple de çò qu'una demarcha semblanta pòt donar en
occitan, mas la font es inagotabla e podèm contunhar dins aquela rega sens
imitar estrechament aquel exemple. Joë Bousquet, au portisson dau N°36 de
"Folklore" (1944) per saludar la Liberacion que bailava un orizont novèl
au pretzfach d'aquel jornal,
escriviá aquí dessús quicòm d'un pauc profetal (o revire en lenga nòstra):
"Nautres, tot de long
dels jorns de poirenca, avèm espiat las revelacions de l'arma populara.
Ela, nos ensenhèt los mots que se pòdon pas repetir sens auçar lo front.
Ajudarà la vida a nos garir dau temps. Amòr qu'es facha de çò que ges d'òme
non saupriá escafar, quitament per l'oblit de se. Avèm ausit sa leiçon:
impausa-te, ço ditz, çò que siás. Abena tas fòrças a provar que siás pas
res d'autre". Se tibar dins l'esfòrç d'èstre se. Una dinamica de
bastison, de projeccion dins l'endevenidor. Tot lo rebors, remarquem-o, de l'embarrament
dins un passat fossilizat qu'es l'imatge convengut dau folclòre. Lo bategar de
la vida retrobada. Se noirir de son patrimòni e ne far quicòm de sieune, de
fonsament sieune. E cadun pòt trobar aquí un camin diferent.
Causa
fòrça importanta enfin, lo lengatge. L'occitan dau sègle XXI es en perilh d'assecament
despuòi que la lenga espontanèament parlada de naissença a disparegut. Parallèlament
a la necessària evolucion cap a una lenga fonsament reviudada e donc un pauc
oblidosa de son ancian esbrigalhament en dialèctes, la possibilitat de tornar
banhar dins l'idiomatisme fons de çò qu'èra aquel occitan sauvatge es salutària.
Òm i vei cossí podiá èstre plegadís aquel lengatge, au servici de las nuàncias
de la pensada. Cite mai Max Roqueta, qu'aquela question apassionèt: "Lo
folclòre dels còntes es lo tresaur mai fabulós dau Vèrb. Un vocabulari au còp
viu e verai, autentic, i dormís, e, mai preciosa encara, una sintaxi tota
fresca, tota nòva, tota viva, rebat luminós dau biais de pensar dau pòble
occitan." Aquí, l'idiomatisme dels tèxtes reculits es menimosament
servat, e la causa es urosa. De còps que i a per las varietas fonologicas dels
parlars audencs, qu'avèm pas gaire costuma de veire escrichas, cau un pichon
esfòrç. Mas aquò fai partida dau plaser: plonjam dins la sèlva druda dels
parlars nadius, e es aquí que batèga dins tot son ample nòstra lenga,
l'occitan, aquela que volèm veire viva mai que mai au tresen millenari. E per
aquò nos cau conjuguir innovacion e enrasigament dins las raices vivas. A boca
de sègle XXI dos espleches màgers per ajudar a aiçò nos son porgits amb los
dos libres que vene de presentar.
Joan-Frederic Brun
(RECLAMS N° 800 Genèr, Heurèr e Març 2006 p 39-43)
Pagina de l'autor JF Brun
Pagina de mas contribucions a "Reclams"
Lo siti de la revista "Reclams"