LA CENDROUSETA

Poëme Languedocien

(sous-dialecte de montpellier et de ses environs)

par Auguste Gautier

Précédé d'un Conte populaire recueilli à Gignac (Hérault)

ET D'UNE PRÉFACE

PAR

A. ROQUE-FERRIER

MONTPELLIER

IMPRIMERIE CENTRALE DU MIDI

1882

A 'N ANFOS ROQUE-FERRIER


Pas luònh d'aicí, au païs de l'oliva,
I'aviá 'na fes (vos parle de lòng temps),
Dins un maset, ras d'un riu d'aiga viva,
Un mainatgièr que viviá de son ben.
Tres recantons semenats de civada,
Un tropelet, una vinha de gres
Au sorelhàs de la còla plantada,
Prenián au vièlh la setmana e lo mes.
Au bot de l'an, dedins sa denieiròla,
Fasiá din-din un centenat d'escuts,
E ne'n crompava a la polida còla
De son filham, mantilhas e fichuts.
Doas joventiás vivas, abelugadas,
Aimant leu bruch, la dança, lo barralh,
Eran, saupretz, de son lièch las ainadas
E, tot lo lòng dau jorn, dins lo miralh,
Arregardant s'èran las pus polidas,
Se lo sorelh las aviá pa 'mbrunidas,
Fasián la bèba e la fonha au trabalh.
La pus joina e la pus crentosa
Gardava lo canton dau fuòc
Sas sòrres la prenián pa 'nluòc,
De talament qu'èra cendrosa.
Ah! me digatz se son renom
N'agèt endèca. La pauròta!
Iè bailèron un escais-nom:
L'escais-nom de « la Cendroseta. »
Lo paire, un jorn, de bòn matin,
Se lèva e iè ditz: - « Siái de fièira;
Per la vila me cau partir,
Tornarai embé la fresquièira.
De qu'es que vos fariá plesir,
Per veire? venguèt a sas filhas.
A tus, l'ainada, de causir. »
« Mon paire, se i a de mantilhas,
Portatz-me'n una?... » - «Vòle ben. »
- «Que siáge bluia, ieu siái blonda... »
- « Coma voldràs. » Puòi, a de re[ng],
- «De que vòs? » dis a la segonda.
- « Mon paire, se per còp d'asard
Vesiatz una polida rauba..... »
« L'auràs. a tus, que se fai tard
(I a lòngtemps qu'a ponchejat l'auba),
Menjam, de qu'es que cromparai
Per tus, diga, la Cendroseta? »
« Mon paire, vos demandarai,
Solament pas qu'una nòseta. »
« Una nòseta ? qu'aquò's pauc!
Respònd tot enclausit lo paire;
S'as pas mai que te fague gaug,
Siás pas dificilla a complaire
En diguent aquò, partiguèt.
E l'ainada, a la Cendroseta,
Son parlament entemenèt :
- O lifra! seràs ben moqueta,
A de vèspre, quand tornarà
De la fièira embé la mantilha
E la rauba! » - « Aquò te farà
La camba drecha, sòta filha,
Una nòse ! Vaudriá pas mai,
Disiá l'autra, una camiseta
« Rauba e mantilha, aquò vos vai;
Ieu, tène mai à, ma nòseta. »
A la nuòch, lo paire tornèt,
Embé son paquet, de la fièira;
L'una après l'autra las sonèt,
E puòi donèt a la premièira
La mantilha color de cièl,
A la segonda la raubeta
E (tot riguent, lo paure vièlh!)
A la darrièira la nòseta.
E, sus lo còp, los uòlhs ravits,
Iè faguèron mila braçadas,
Mila potons, per gramecís.
L'endeman nòstras doas ainadas,
Tornarmai, jot capa, risián
De la crentosa Cendroseta,
E per sa reson iè disián
« S'eras un pauc mai polideta,
S'èras pròpa coma un miralh,
S'èras, dimenge, bòn pimpada,
A la messa, a vèspres, au bal,
Te prendriam tota la jornada.
Mès, veja, siás tròp gollamàs,
Tròp reborsièira e tròp pudenta,
E las nòses atifan pas! »
- «Se pòt ben, mès ne'n siái contenta! »
Lo dimenge, que fasiá bèu,
A la grand messa, las ainadas,
Embé de flors dedins son peu
E coma de Maias aradas,
S'en anèron. Dabans partir,
Faguèron a la Cendroseta:
«Veses, ara qu'anam sortir
Dedins nòstra bèla teleta,
Demoraràs, tus, a l'ostau,
Au canton de la cheminièira
Embé ta nòse ! Aquò te cau !
L'an que ven causiràs ta fièira
Bèucòp milhor. Anem, adieu !
Languigues pas : dins una oreta
Serem aicí! Pregarem Dieu
Que siágues pas pus Cendroseta
Aquesta d'aicí tornarmai
Ié respondèt, simpla e risenta:
«Aquela nòseta me plai;
N'en siái contenta, amai contenta!»
Coma sas sòrres totescàs
S'en anavan, dins sa cambreta,
Ela, en faguent un cacalàs,
Montèt per prene sa nòseta,
E...
Abilhatge d'òr, lònga rauba,
Solièrs de fadeta e, lèu-lèu,
Seguèt polida coma l'auba
Quand fugís dabans lo sorelh.
Alòr se n'anèt a la messa;
E chacun, de veire aquel grelh
De blancor, de fresca joinessa,
Aquel abilhatge, aquel vèu,
Disiá tot enclausit - - « Qu'es bèla
Sembla un diamant jota la nèu
Quau es aquela domaisèla? »
Mès degús la conoguèt pas.
Quand la messa seguèt finida,
Coma un fum enreguèt lo mas,
E, per pas mai èstre acomplida,
Ié pausèt l'abilhatge d'òr
Que l'aviá facha tant urosa,
E s'assetèt dessús lo bòrd
Dau fuòc, salla e tota crentosa.
Quand las ainadas, de retorn,
L'atrobèron acrochonida,
Se mesfisèron pas dau torn.
« A! s'aviás vist, paura manida,
le diguèron entre dintrar,
La domaiselà qu'es venguda
A la grand messa ! Era a pintrar
Dins un veire l'auriás beguda:
Era tant linda que lo riu
Que lòng dau mas vai a sa via.
Tot son vestiment èra en fiu
D'òr, la rauba amai la mantilha.
Aquò s'estent pas jamai vist,
T'imaginas se lo vilatge
Escarcalhava d'uòlhs ravits
Dabans un tant bèl abilbatge!
La Cendroseta, en soriguent,
Ié diguèt « Vòstra domaisèla,
Maugrat son òr e son argent,
Pas mai que ieu non èra bèla! »
« Terré! que s'en manca! respònd
L'ainada en encanant lo rire;
Una fes passada a la fònt,
Seriás pas mau, òm pòt pas dire! »
Quand l'ora de vèspres sonèt,
Las doas ainadas s'enanèron.
Vite, Cendroseta escalèt
Tornarmai la cambreta ont èran
Los abilhatges enfadats
(Car la que dins una nòseta
Los aviá tant ben recaptats,
Era, solide, una fadeta).
Mès aquela fes n'en carguèt
De pus polits que per la messa
Quand seguèt prèsta, partiguèt.
Auriatz dich una grand princessa
Pas pus lèu qu'agèt mes lo pè
Dins la glèisa, un bruch de cadièiras
S'ausiguèt - chacun faguèt: - « Ve
E sas ainadas las premièiras;
Mais degús la conoguèt pas.
Dabans que vèspres feniguèsson,
Tornar s'agandiguèt au mas,
Per que sas sòrres la vegèsson
Quand dintrarián, coma totjorn
Au canton dau fuòc assetada.
Totescàs èran de retorn
Qu'ela seguèt desabilhada;
Mais s'avisèron pas de res.
Ié diguèron - « S'èras venguda
Embé nautras, aquesta fes,
Seriás estada lenga muda... »
- « E per de qué ? » - «Perque avèm vist,
A vèspres, una domaisèla
Que nos a totes enclausits ... »
- « Pas mai que ieu non èra bèla! »
Respond Cendroseta en riguent.
« Te vòs taisar, pichòta ardida,
De qu'es aquel èr insolent?
Assa, te creses donc polida ?
Regarda-te dins lo miralh;
Ié veiràs que siás mai qu'afrosa
E menaràs pas pus barralh
De ta beutat totjorn cendrosa ! »
Quand au cièl montèt lo lugar,
Las doas ainadas s'abilhèron
Per anar prene au bal sa part
De la dança, e dau còp diguèron
A sa sòrre, dins lo cendràs
- « Tus que te creses acomplida,
Vai veire au lièch se iè sèm pas
Dau fuòc au lièch, es una vida
Encara tròp bòna per tus! »
Mès la Cendroseta risenta,
Respònd « Dimenge es pas diluns
Ieu, de ma vida siái contenta»
Dau temps que sas sòrres se'n van,
Quita, ela, son èr pantaiaire,
Mònta a sa cambreta plan-plan;
Mès, a lòga de se iè jaire,
Prend sa nòseta e la dobrís.
De qué iè vei ? Una parura
coma jamai n'avètz pas vist!
Aquela paura creatura
L'espincha d'un uòlh tot crentós
Car lo sorelh ni las estèlas
An pas de tant polits raions
Que lo satin e las dentèlas,
Los diamants, l'argent amai l'òr,
Qu'enlusissián son abilhatge.
Un moment sentiguèt son còr
Ié mancar; mès puòi, lo coratge
Ié venguèt tot d'un còp, carguèt
Lo vele e la rauba enfadada,
E, risolièira, partiguèt.
Au bal, quand iè seguèt dintrada,
Coma s'èra un encantament,
Los dançaires e la musica
S'arrestèron sus lo moment
Dabans sa rauba magnifica.
« Vos fai venir lo farfantèl
« Dieu, quanta polida rnantilha! »
« Quante velet color de cièl ! »
« Quante uòlh lusent! coma enfadilha! »
« Sabètz pas d'onte ven, digatz? »
« Quau es aquela domaisèla ? »
Mès digús la conoguèt pas,
De tant que s'era facha bèla.

Or l'enfant dau rei dau païs,
Que per asard aquí passava,
Entre veire sos uòlhs ravits
E l'aflat que los esclairava,
Se n'anèt a son endavans,
E iè diguèt :« Sètz tant polida,
Que cercariái de jorns e d'ans
Sans trobar gràça mai complida.
S'aquò vos conven, dançarem
Tota la nuòch, juscas a l'auba. »
Ela iè respònd: - « Zo, dancem! »
E, rebauçant sa bèla rauba,
Emb lo filh dau rei comencèt
La dança la mai bolegaira,
E tot lo bal los seguiguèt,
Chaca jovent e sa dançaira.
E, zo ! l'autbòi d'anar son trin.
Vers mièja-nuòch, la Cendroseta,
Volguent pas esperar la fin
(Per qu'au maset, dins sa cambreta,
Las doas ainadas, de retorn,
L'atrobèsson tota endormida),
Quitèt lo bal dabans lo jorn
E partiguèt d'una escorrida.
De tant vite que s'en anèt,
Perdèt en camin sa pantofla;
E quand dins lo mas s'embarrèt,
De plorum èra tota cofla.
I'aviá'n momenet que lo gal
Bailava au sorelh son aubada
Que sas sòrres, daissant lo bal,
Dintrèron. La vegent cochada,
Se mesfisèron pas, jujatz
Que seguèsse la domaisèla
Qu'avián vist dancà'n còntra-pas
Embé lo filh dau rei, tant bèla.
Dessús lo còp, per i'o contar,
Totas doas la desrevelhèron,
Dau lièch la faguèron sautar,
E, parlantinas, iè diguèron:
« A! Segur, Siás ben a planhir!
D'avedre pas ges de teleta!
S'au bal aviás pogut venir,
Auriás vist, paura Cendroseta,
Quicòm que n'as pas jamai vist
E que veiràs pas de ta vida.
Se jamai vas en paradís,
Seràs pas mai estabordida
Que nautras, i a pas qu'un moment.
Es vengut au bal una dama
Tant bèla que, dau raviment,
Nos levava lo sen e l'anma.
Auriás dich qu'un rai de sorelh
sus sa rauba e sus sa mantilha
aviá'scampilhat çò pus bèl
que se rencòntra dins sa via.
Las estèlas, per l'embelir
semblavan dau cièl davaladas.
A, pensas ben s'an fach un crit
las qu'èran lo mai atifadas
e mai que totas se'n cresián;
se pòt pas dire la figura
amai la bèba que fasián
dabans una tala parura.
Justament dau rei dau païs
lo filh a nòstre bas dançava.
Pas pus lèu la veire, corrís
a son dabans, coma dintrava,
e ié ditz d'un èr amistós
se vòu dau bal èstre la rèina
per ne'n faire emb el las onors.
Ela respònd sans ges de gèina
que dòne se vòu lo senhal.
Fifre, autbòi, se'n van de seguida,
e zo, vejaquí tot lo bal
que partís emb ela d'ausida.
- Aquò, solide, èra ben bèu;
mès la polida domaisèla,
Respònd Cendroseta, benlèu
Pas mai que ieu non èra bèla!
- « As ton èime desvariat,
Aquò se vei, paura manida :
Per estre rèina de beutat,
Desempuòi quora t'an causida?
As fach, anuòch, quauque pantais
Onte ères en dama chanjada. »
« Aquò, ditz l'autra, èra fòrt gai;
Mès ara siás desrevelhada,
E, se siás rèina de quicòm,
Es de las cendres e de l'ola
Se vòs, te metrem sus lo frònt
Una corona de frigola!»

Lo filh dau rei, dins aquel temps,
Tornava au castèl de son paire
Mès, a lòga d'estre content,
Era laiat, trist e sonjaire.
Per la premièira fes, l'amor
Dins son còr doçament dintrava.
«O! coma lo bònur es cort!
Quau sap onte es, la que dançava
Totara embé ièu ? Que siái fòl
De pas l'avedre anuòch seguida
Coma una ironda a pres son vòl,
E ma tèsta n'es alanguida
E i a pas res que son retorn
Que pògue me rendre la jòia. »
Lo prince es malaute d'amor.
- «Adessiatz, dança, cants e ròia,
De sos uòlhs clars pòrte lo dòu
Disiá 'n se n'anant, tèsta bassa.
Quand, tot d'un còp, vei per lo sòu
Una pantofla e l'arremassa.
De qué devenguèt, lo paure el!
En la vegent tant minsorleta.
Seguèt coma un rai de sorelh
Sus una mata de viauleta.
- « Aquò pòt pas èstre, ço ditz,
Que la pantofla de la bèla
Qu'a la vòta de ièr ai vist;
I'a pas, crèse, de domaisèla
Qu'agèsse sa parièira au bal.
E puòi, es ben tròp pichòteta !
Es un pè qu'a pas son egal,
Lo qu'una tala pantofleta
Poirà cauçar ! » E, zo! son còr,
De l'amarum se desverina.
Lo prince sarra son tresòr
Còntra son sen e s'acamina,
E lèu arriba a son castèl.
Lo dimenge après, au vilatge
(Sus l'espatla un riche mantèl
E son pus cossut abilhatge),
Lo filh dau rei, gai e ravòi,
Pas mai que de cercar sa bèla,
Au son dau fifre e de l'aubòi,
Faguèt trompetar la novèla
Que, lèu, anava èstre ensajat
A las filhas de son vilatge
Lo solieiret qu'aviá trobat.
Disiá tanben qu'en maridatge
Prendriá la que lo cauçariá,
E que de tota la contrada
Rèina e mestressa la fariá.
S'amassèt una tropelada
De filhas ; e, tot en riguent,
Tot en anant ausir la messa,
Fasián: - « Volètz-ti qu'ensagem ?
E mai d'una, sus la promessa
D'èstre senhora dau païs,
Era d'orguiòlh venguda cofla.
« Oi! » ditz la còla que seguís.
Lo prince, alòr, prend la pantofla,
Puòi las fai assetar ras d'el.
Mès, jujàs, s'encanet lo rire
Ié dintrèron pas que l'artelh
La Jana se metèt a dire
« Garde mos pèses coma Dieu
Me los donèt. Vòstre reiaume,
Solide, serà pas lo mieu :
Serai la molhèr de Guilhaume ! »
E totas de cacalassar.

Lo filh dau rei n'agèt pas mòla
A tot moment, per se cauçar,
N'arribava còla sus còla;
Dins la darrièira que venguèt,
S'atrobava la Cendroseta.
Pensatz! pas pus lèu qu'aprenguèt
La novèla, embé la nòseta
Dins la pòcha, quitèt lo mas.
Las ainadas volián ben dire
« - Quante baujum ! A-n'onte vas?
Lo monde se metràn a rire
Las gents se trufaràn de tus.
Salla coma siás e cendrosa,
Te debes pas mostrà ' degús.
Mais, tot en seguent vergonhosa,
Ela encanèt de las seguir.
Lo filh dau rei, dins lo vilatge
Acomençava de languir,
De se sentir 'n desesperatge,
Quand arribèron totas tres.
L'ainada passèt la premièira,
La cabdeta venguèt après
E Cendroseta la darrièira.
Lo prince, jujatz, en vegent
Aquesta, se metèt a rire.
Mais, pasmens, diguèt: - « Ensagem;
Ai promés, cau pas s'en desdire! »
Alòr se baissa, tot fonhant,
Prend lo pè de la Cendroseta
E l'ensaja. Milhor qu'un gant
Dintrèt la bèla pantofleta!
Tot lo monde restèt clavat.
Chacun se sarrèt per o veire;
Amai ben vist e ben tocat,
N'i aguèt qu'o volguèron pas creire.
Mès quand lo prince, estabordit,
Levèt los uòlhs sus Cendroseta,
A! seguèt ben mai enclausit:
Coma per un còp de bagueta,
Lo vièlh abilhatge espelhat
Que portava dins sa masura,
A sos pèses èra tombat
Per faire plaça a la parura
Que i'avián vist lo jorn dau bal,
A la rauba de la fadeta,
Au vèu pus lusent qu'un miralh,
Que rescondiá dins la nòseta.
En mema temps, son autre pè,
D'una pantofleta parièira
A la que lo prince veniá
De i' ensajar (mès per manièira)
Seguèt cauçat. Vegent aquò,
Totas las filhas dau vilatge
L'embracèron; e còp sus còp
Lo filh dau rei, en maridatge,
La faguèt reina dau païs.
Pendent uòch jorns durèt la nòca.
Desempuòi, son totjorn units
E crese que d'enfants n'an fòrça!

Lo gal cantèt
E la sorneta finiguèt.

.

Lo prefaci saberut de Ròcaferrièr.

Lo cònte popular originau reculit per Hubac (lèu en linha).

La pagina consagrada a Gautièr.

Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la literatura dau sègle XIX
Retorn a l'ensenhador generau