La dicha de Pèire Azemà:

..e comprendretz, Dònas e Monsurs, qu'aquel mot me baile l'ocasion e me fague lo dever de contunhar la lausenja dau poëta que celebram, dins la lenga qu'el a escricha e onorada, dins lo parlar de Lengadòc.

Après s'èstre coflat lo pitre de l'èr viu que giscla, als Quatre-Senhors, entre los ciprès, los olius e los euses; apres s'èstre assadolat la vista de l'adorable païsatge que s'espandís entre lo Castèl-d'Aiga e lo Castèl de Mont-Ferrièr, Xavièr de Ricard entemenèt lo prefach que s'èra dich de complir, un còp que çai sariá vengut.

Per tant amorós que seguèsse de sa libertat plenièira, pensèt pas que cauguèsse entanchar aquela òbra en fantasieirós o en fonhaire, en defòra de l'associacion que la glòria de Mistral enmantelava de renom, es à dire dau Felibritge. Au contrari : dins aquel Felibritge, onte tot i agradava pas, prenguèt per tòca d'atestir sas idèas, d'aparar son ideal (qu'èran pas, coma se sap, los de Romanilha e de son escòla), e de faire clantir la vòtz ispra e ferotja dau roge Lengadòc - roge, mon Dieu ! quand seguèsse pas que dau sang qu'a embegut son terraire, e per la color de sa bandièira onte s'escartaira la crotz pomada d'òr dels còmtes de Tolosa.

S'apassionèt tamben à reclamar de lònga, per lo Lengadòc, la plaça que ié reveniá dins la familha miejornala, au nom de son istòria, de sa glòria e de sos dòus passats, de sa valhença presenta, de sos espèrs avenidors. Amai encara a proclamar e a conquistar per son exemple e per son òbra - lo drech de sos dialètes garruts e nervilhoses à restontir fièrament, sans gelosiá, mès sans vergonha, au respèt dau parlar musicaire dels grands trobaires de Provença.

Puòi, enfin, encapèt de sostar, mòrt-e-fòl, aqueste principi - e lo retrobam mantun còp afortit dins las dichas de Mistral - que dau Felibritge, à despart d'un rag abondós de poësia nòva, espitla un èime de noblessa terradorenca e de libertat civica que sol pòt congrear los òmes d'una nacion respelida ; - e d'onte dèu sorgir mai de franquesas per las comunas, mai de prosperitat per las provínças, mai de fòrça e de grandor per lo païs. Aquela joncha, l'entanchèt embé l'ajuda dau grand felibre lauragués Aguste Forès, son amic e fraire de còr, e d'un pauc mai son conhat. Cau que clantigue aicí, uòi, apariat à lo de Ricard, lo nom de l'amorós de Jana Wilson, dau pairin de Dulciorella, dau cantaire esmogut de la Lironda, cantada benlèu sufís qu'aviá miralhat los uòlhs blus e lo peu blond de son aimada...

Sa batuda, antau marcada, Xavièr de Ricard e Forès la menèron mai que mai dins l'armanac de La Lauseta qu'espeliguèt, tres ans a de ré (1877-1879), puòi encara un còp en 1885. A son rampèl avián respondut, a son costat s'èran acampats, una còla nombrosa e bèla d'escrivans venguts de Provença - coma l'arderós e nòble poëta En Fèlix Gras - venguts de Lengadòc, de Guièna, de Carcin, mès venguts tanben de París, e, per delai las frontièiras, d'Itàlia, de Catalonha, de Portugal e d'Espanha, e jusca de la luònta America latina. Era, d'efèt, un dels signes marcants de La Lauseta de dobrir sos fuòlhs a d'escrivans de totas las lengas latinas e d'enauçar embé autant de fòga que de teneson l'idèa de 1'union e de rafrairament dels pòbles latins. Parlem pas, se volètz, de « raça latina », per pas macar de brave monde, qu'aquel mot de « raça » los fai estrementir. Xavièr de Ricard a, pasmens, ben definit ce que per el vòliá dire aquela espression : l'armoniós mescladis dels pòbles pastats dins lo mòtle de la civilisacion greco-romana, de la cultura miegterranenca.

Comprés antau, lo movement d'union latina engimbrat per Ricard, es pas benlèu ben luònh de se religar a-m-aquel d'onte aviá sortit, quauques ans davans, la Societat de las Lengas Romanas. Aquesta, ben solide, èra unencament saberuda, e l'autre se mesclava a-m-una bolegadissa politica ; mès, pasmens, se capitavan units, a o ben veire, sus fòrça ponts, per d'idèas comunas e de sentiments parièrs. Aquela dobla accion, eretièira e realisaira de la pensada dau professor Lallemand, quau poiriá dire qu'a pas, per sa bòna part, ajudat a bailar lo vam au corrent tant de còps estudiat dempuòi - de las amistats latinas ? D'aqueles estudis pasmens, mèma los qu'aquestes darrièrs meses, a prepaus de Mistral, an agut a parlar de las Fèstas Latinas, n'i a pas gaire qu'ajan rendut a Montpelhièr la justícia deguda ; e los que l'an renduda a Xavièr de Ricard, son mai clar-semenats encara. De tant qu'es vrai que i a mai d'un biais d'escriure l'istòria... Coma que n'en siágue, cau relegir d'aquesta ora, quauques regas de Ricard, datadas de 1876, e que sèrvan, dins son lirisme de pantais generós, tota la valor d'un document que fai pròva. S'atròban dins lo portisson de son libre Le Fédéralisme, dedicat au Miegjorn, en remembrança de son paire « coma un testimòni, un vòt e una esperança. ». « Una esperança - escriu Ricard - per la Federacion Latina que vai lèu-lèu apondre en un mème pòble, libre e frairal, totes los pòbles, qu'ausisson patar dins son còr la brava sang dels mèmes aujòls e dins son anma, l'engèni de la mèma raça ; e, alfins, per o plan dire, es la sonada arderosa d'un Latin dau Miegjorn a tot ce que s'es espandit de nòstra vertut latina a travèrs lo monde: a l'Itàlia, a l'Espanha, au Portugal, a l'America miegjornala, a l'Elvecia Romanda e a la Romania. » Escriure, antau, en lenga d'Oc la dedicàcia d'un libre publicat en francés, èra ben dins la nòta dau bilinguisme familièr de Ricard. Coma son òbra literària, son accion de propaganda conoissiá tanben aquel doble biais. Lo movement latin de « La Lauseta » aviá coma bessons la societat L'Alliance Latine e sa revista, que fondèt a París. E la campanha federalista de l'armanac lengadocian esperlongava las dichas e propagava las teorias de son libre Le Fédéralisme, aquela apologia de l'idèa federativa vista dau pont de mira istoric, òbra fòrta e passionada, e fosca mai d'un còp, mès d'onte gisclan, sovent, a travèrs lo nivós, d'esbarlugants ulhauç. Aquò durèt sèt ans de temps, sèt ans de vida urosa, dins la fèbre de la lucha, la fòga dau trabalh, las jòias e los laguis d'un linde amor. Sèt ans ! e, en 1880, Lídia de Ricard moriguèt. Emb ela es benlèu lo milhor de Xavièr de Ricard que s'anèt enterrar dins nòstre cementèri; es sai que d'aquel prumièr malur que sos autres malurs ié venguèron... Se n'anèt breçar son tristum sus de mars aluonhtadas e, jusqu'en America, carrejar lo dòu de son còr dolent. Mès, per tant luònh que seguèsse, lo languiment dau Lengadòc l'arrapèt. Ié tornava, tres o quatre parelhs d'ans après. Aviá, justement, en 1888, publicat jota lo titre Un poète national (Auguste Fourès), un estudi qu'onorava dignament son companh de lucha. E, la mèma annada, lo Consistòri dau Felibritge lo nommava majorau. Es a Tolosa d'abòrd, puòi mai a Montpelhièr que Xavièr de Ricard passa aquela segonda pontannada de sa vida lengadociana. Dins la capitala dau Lengadòc, deven, en 1892, un dels sèt fondators de l'Escolo Moundino, e n'es un temps lo cabiscòu. Mès mai remarcanta encara es l'accion miegjornala que complís a-m-aquela epòca dins La Dépêche, embé sas cronicas onte menava, segon un mot de Mistral « un tant fièr barnatge per defèndre nòstri greuges». Es alòr qu'apara, a bolets roges, l'idèa fegonda de l'ensenhament de l'istòria regionala e la revendicacion patriala de l'ensenhament de la lenga dOc. E quora trenta ans pus tard, Maurice Faure, son vièlh camarada de la fondacion de La Cigale, devengut ministre, bandirà sa circulària sus l'istòria locala ; e qu'au mème moment - e dins « La Despacha », mèma - Jaurès plaidejarà, embé son eloquéncia poderosa, la causa de la lenga d'Oc, otís meravilhós d'educacion populària, faràn pas, l'un amai l'autre, que reprene l'antièna que Xavièr de Ricard aviá portada, un pauc tròp lèu per los ausidors de son temps... Lo ròtle de precursor es un michant ròtle; mès, pasmens, conois, tard o a temps, son ora de revenge. Pense a la traducion francesa que faguèt Ricard de « Las Nacionalitats », libre de Pi y Margall, precursor tamben, mès que, maugrat son romantisme « uòch-centiste » los Catalans, eles, an pas dessoblidat. E me remembre emb una emocion tojorn parièira aquela jornada d'octòbre 1927 onte, a Brasòv, l'antica capitala de la Transilvania, legissiái dins l'editorial dau jornal Carpatii coma l'accion de l' « Aliança Latina » e lo libre de Pi y Margall legit alai dins la traduccion de Ricard, i avián sostat lo coratge e mantengut la fe dels patriòtas de la Romania alòr irredimada. E mon emocion grèva èra neblada d'un pauc de vergonha, de pensar que i aviá benlèu mai de monde a Brasòv qu'a Montpelhièr, per conóisser lo nom e l'òbra de Xavièr de Ricard. Mès baste ! i a un temps que trempa e l'autre que destrempa ; e sembla que, per el, lo sorelh dels mòrts comença de lusir. Passarem tot lis sus son segond passatge a Montpelhièr, mai que mai rambalhat per los embolhs e las batèstas de la politica. E totescàs se lo seguirem a París onte remonta vers la fin de l'autre siècle ; onte fonda, sempre fidèl a sas idèas, la Fédération régionaliste française ; onte trabalha de lònga e publica a de ré, quasiment un libre per an... Mès lo butau de las generacion novèlas l'enfonza mai que mai dins lo passat. Dins la literatura e dins la politica, quand òm es pas academician ni senator, fai michant se faire vièlh. Aglijat, emé lo vielhum, per lo pauritge e la malautiá, Xavièr de Ricard pòt pasmens davalar sus la costièira de la Miegterrana, rostolhar son paure cadavre demesit als rais dau sorelh de Provença. Pas mai ! La vertut que i a dins lo sorelh pòt pas complir totes los miracles. E Ricard sentís s'entortivilhar dins sas venas los fregs colòbres de la mòrt. Alòr fai ce que Carles Maurràs a sonat magnificament son « elecion de sepultura », en apondent qu'ela ensenha lo que la fai sus sa vertadièira patria. Per Xavièr de Ricard serà Montpelhièr : la causida es a l'onor de l'un coma de l'autre. Sabètz que se poguèt pas gandir jusqu'au bot d'aquel darrièr viatge. Es tombat a mitat-camin. Nautres, avèm fach vers el lo flòc de camin que restava... E lo vejaicí, ara, alongat dins son susari de pèira, los uòlhs clugats sus la vision darrièira de l'orisont montpelhieirenc ; son tombèu voide pòrta son image e son nom. Drech e carrat, s'aubora coma un autar : autar dau sovenir per los qu'an la religion de la tèrra mairala...