Lo camin dau paradís.
***
Aqueste" Camin dau paradís" es publicat per Aquiles Montèl (Nascut en 1841 a Montpelhièr, e defuntat a Keransker en 1900.) dins la "Revue des Langues Romanes", t. IV, 1874, jota lo títol de "Contes populaires rythmés" pp 290-309. Una frasa de la presentacion pòt suggerir que Montèl escriu a son biais un cònte reculit dins sa tradicion familiala propia: "Le dialecte employé, ço ditz, est celui de Montpellier. Comme il est très riche en nuances, j'ai toujours choisi celle qui se rapproche le plus du vieux langage". De legir lo tèxt pòt suggerir que Montèl, sens o avoar, fai aicí un trabalh d'escrivan puslèu que de reculir coma farà puòi amb Lambèrt de tèxtes dictats per de contaires. D'aquí la magia especiala d'aquel tèxt. Car Montèl, egrègi romanista, escriu un montpelhieirenc particularament blos. D'aqueste tèxt embelinaire Francés Dezeuze "l'Escotaire" ne donarà una revirada francesa melhorada dins sos "Contes d'un pêcheur de lune".
***
I aviá una fes, encara a Pampaligossa, dos novèls maridats.
Lo nòvie èra grand, fòrt e linge; la nòvia èra polida, galòia e amistosa: ié disián per escais-nom: Boca Ròsa.
Mès amb aquò aviá un còr volont, tot çò que se pòt. Per patí-patà pas res, per que si que non, fasiá la fonha o la bèba. Aladonc lo nòvie s'estonava, bretonejava, e cedava.
Aviá tòrt. Dins aqueste monde, per que tot ane plan, conven que cadun fague çò que sap far. L'òme a la rason, la femna a l'amor. Es pas convenable que l'òme siágue tròp amorós o la femna tròp rasonabla; l'un perdriá lo sens, a l'autra la lenga ié cascalhariá coma lo clòsc d'una nòse seca. Lo qu'aima la que i a fisat sa vida, sa beutat, son èime, la laissa dire e fai çò que deu. Aquesta sorneta o provarà.
Lo lendeman dau maridatge, au renòç, en se levant, la novieta diguèt, en calinhent:
- A! S'òm sabiá ont es lo país de l'amor vrai, - aquel país ont totjorn òm s'aima, coma se ditz, m'agradariá de i anar, m'agradariá encara mai de ié viure.
Lo nòvie respondeguèt: - Aquel país, tant polit e tant siaud, aquel país es lo Paradís. Aquí s'atròba la flor que canta, la fuòlha qu'encanta e la ròsa que fai aimar. Quand la boca n'a flairat lo baume, tastat lo mèu, es coma s'òm aviá pres lo trassegum. Aquí lo tròn i tròna pas, la nèu i nèbla pas, la rispa i rispa pas. Pauruga e fregeluga, aquò t'agradariá mai que mai. Solament, per manjar i a pas que de regardèlas, per beure que de potons!
La polida nòvia, d'aquò risenta, s'esclamèt:
- Baste agèssem, en tot temps, un tant polit manjar e un tant polit beure; se i anàvem?
- Ma jove, a de qué pantaias? Per se i agandir, cau fòrça fatigas e fòrça planhums. Lo país de l'amor vrai es a cinc cent mila legas d'aicí; d'una montanha a l'autra fau anar de penon, sans pausa ni musa. I a pas qu'un sol jorn dins l'an onte l'òm pòsque i anar: aquel jorn, es uòi.
- Anem-ié, ço ditz ela. - Anem-ié, rediguèt el. Mès, una fes per òrta, t'anes pasavisar de revenir o de t'arrestar. Se siás malauta, te garirai; - se siás febla, te sostendrai; - se siás laiada, t'assolarai; - se siás trista, te cantarai; - se siás lassa, te portarai; - mès qué qu'arribe i anarai. - Non, non me veiràs ni malauta, ni febla, ni laiada, ni lassa. Ton amor, per tant lòng que siágue lo camin, serà de lònga ma fòrça e ma jòia. Anem?
- Anem! Anèron. Era l'aubeta. Lo camin èra lòng, eschirpós, dificille; mès, quand òm es joines e que l'amor es dau viatge, òm vai e ven. Après una passada, - avián fach una caminada - de lònga e gaiament sus lo camin dau paradís.
a l'auba, s'agandiguèron a la cima dau prumièr sèrre. D'aquí se desvistava tota la plana, en aval, lo rèc al mièg, e lo camin paradisenc que vai drechament d'una cima a l'autra.
La nòvia volguèt s'arrestar per veire lo sorelh levant: - L'ai jamai vist, faguèt la manhaga. M'an afortit qu'èra un regardar espectaclós. Se voliás, veiriam l'auròra se levar, lo rai treslusir, lo sorelh s'espandir. Après una pausada - reprendrem la caminada - de lònga e gaiament sus lo camin dau paradís.
- Boca-Ròsa, m'amiga, nos arrestem pas. Lo camin es lòng, la vida corta. Se siás malauta, te garirai; - mès qué qu'arribe i anarai. - Non, vòle pas que me garigues; siái malauta que d'amor. Regardem? - Regardem.
Regardèron. L'auròra se levèt, lo rai treslusiguèt, lo sorelh s'espandiguèt. La plana e la mar pampalhegèron.Ne montava, d'en aval, una clamadissa de jòia e d'amor que fasiá gaug. La novieta, espantada, dobrissiá sos uolhons tant que se pòt e sentissiá son còr d'enfant trefolir.
Se faguèt una passada - mès après mai d'una orada - avián pas'ncara représ lo camin dau paradís. Lo nòvie, tot esmogut, la relevèt e se remeteguèt a caminar.
Au matin, s'atrobèron dins una prada onte i aviá de tota mena de flors. N'i aviá d'espelidas, d'espandidas, de passidas. N'i aviá de rojas, de blancas, de bluas. N'i aviá que relusissián a la raja dau sorelh, d'autras que dindinejavan au ventolet. Aquò donava gaietat de còr. Las aigas de fònt regolavan dins lo riu e sus los calhaus fasián una sansònha.
Quand la nòvia vegèt aquò, se plaseguèt tornarmai de s'arrestar:
- Mon bòn amic, arrestem-nos per aicí. Beurem a la fònt, tastarem d'aquela frucha, nos assetarem a l'ombreta. Lo còr me manca, sèm de léser, faguem una pauseta. - Après una pausada - reprendrem la caminada - de lònga e gaiament sus lo camin dau paradís.
- Boca-Ròsa, m'amiga, nos arrestem pas. Se siás febla, te sostendrai; - mès qué qu'arribe i anarai. - Non, vòle pas que me sostengues. Ai pro de fòrça per anar, n'ai pas pro per anar totjorn. Beguem?
- Beguem!
Beguèron. Beguèron a la fònt, tastèron la frucha, s'assetèron a l'ombreta. La nòvia culiguèt, per son bòn amic, de tres sòrtas de flors: la flor dau còr, la flor dau lagui, la flor d'amor. Puòi, per belesa, se'n trenèt un galant capelet. Se faguèt una passada - mès après mai d'una orada - avián pas'ncara représ lo camin dau paradís. Lo nòvie, de fachariá, la relevèt e se remeteguèt a caminar.
A miègjorn, s'atrobèron au riu que dessepara los dos sèrres. L'aiga èra linda, lo temps siaud. La novieta, vegent aquò, agèt petelega de se ié banhar. -Mon bòn amic, arrestem-nos per aicí. Nos banharem. Lo calimàs me laia, l'aiga fresca m'o levarà. Après una pausada - reprendrem la caminada - de lònga e gaiament sus lo camin dau paradís.
- Boca-Ròsa, m'amiga, nos arrestem pas. Se siás laiada, t'assolarai; - mès qué qu'arribe i anarai. - Non, vòle pas que m'assòles. M'agrada de me refrescar. Davalem? - Davalem ! Davalèron. se banhèt, e l'aigueta agèt lèu redonat de fòrça a son còrs fatigat, de colors a sa bèla cara. La boca ròsa redevenguèt pus ròsa que jamai. Se faguèt una passada - mès après mai d'una orada - avián pas'ncara représ lo camin dau paradís. Lo nòvie, de lagui, la relevèt e se remeteguèt a caminar.
Sus lo vèspre s'atrobèron au bòsc de l'Aucelina. Dins lo boscatge e sus la pus nauta branca d'un píbol, un rossinhòl cantava; cantava sas amors. Aquí la nòvia se songèt que fariá bòn de l'ausir. -Mon bòn amic, arrestem-nos per aicí. Escotarem lo gai cantaire; - siái trista, son cant me gaiarà. après una pausada - reprendrem la caminada - de lònga e gaiament sus lo camin dau paradís.
- Boca-Ròsa, m'amiga, nos arrestem pas. Se siás trista, te cantarai; - mès qué qu'arribe i anarai. - Non, vòle pas que me cantes. Tu, t'ai totjorn; - el, l'ai pas qu'ara. Escotem? - Escotem !
Escotèron. Lo rossinholet cantèt, bresilhèt, piutèt, cascalhegèt, gasolhegèt, gargalhegèt, tant e mai. Aviá desvistat la Boca-Ròsa e cantava per sa beutat. Aquò la fasiá rire. Son jove ne risiá pas. Trist e gelós, sentissiá son còr ne morir d'enveja.
Se faguèt una passada - mès après mai d'una orada - avián pas'ncara représ lo camin dau paradís. Lo nòvie, despitat, la relevèt e se remeteguèt a caminar.
Sus lo tard s'atrobèron a la montada de l'autre sèrre. Lo calabrun èra tombat, lo soledre se levava. La nuòch s'escurzissiá, lo sorelh morissiá. La nòvia, tant envejosa, volguèt lo veire morir entieirament. - Mon bòn amic, arrestem-nos per aicí. Après lo sorelh levant, lo sorelh cochant. Veirem l'ombra s'agandir, lo rai s'avalir, l'escuresina s'espandir. Veirem, mai en aval, tot au lòng de la plana, lo camin qu'avèm fach. Après una pausada - reprendrem la caminada - de lònga e gaiament sus lo camin dau paradís. - Boca-Ròsa, m'amiga, nos arrestem pas. Se siás lassa, te portarai; - mès qué qu'arribe i anarai. - Non, vòle pas que me pòrtes. La nuòch ven, las estèlas mòntan. Regardem? - Regardem! Regardèron. L'ombra s'agandiguèt, lo rai s'avaliguèt, l'escuresina s'espantiguèt. Vegèron lo sorelh se perdre dins de nívols d'òr e d'argent, puòi davalar, puòi ponchejar totescàs, puòi disparéisser. Après la jòia la tristesa. Se faguèt una passada - mès après mai d'una orada - avián pas'ncara représ lo camin dau paradís. Lo nòvie, desvariat, la relevèt e se remeteguèt a caminar.
- A, ié disiá en se planhiguent, ai fach çò qu'as volgut. Te siás trobada laiada, e t'ai pas assolat; - te siás trobada trista, e t'ai pas cantat; - siás estada lassa, e t'ai pas portat. Adam seguèt pas bandit que per avedre pecat un sol còp; ai pecat cent fes. Lo lagui nais totjorn dau baujum d'un còr volont.
Disiá vrai: au sèrre, aviá volgut s'arrestar per veire lo sorelh levant; dins la prada, per las flors; au riu, per se banhar; au bòsc, per una cançon; a l'arribada, per l'espandiment de la nuòch. La tèrra i aviá tròp plasegut!
Quand arribèron au paradís, la pòrta èra fermada.