Al present libre apelat lucidari dona a entendre causas mervilhosas et subtilas.

Un incunable montpelhieirenc, probablament editat a Tolosa e escrich a bèles uòlhs vesents en lengatge d'enlai, a atirat l'atencion dels letrats. Es una version en òc de l'"Elucidarium sive dialogus de summa totius christianae theologiae" d'Onorat d'Autun (Honorius Augustodunensis), escolan de Sant Alsèlm de Cantorbèri defuntat en 1143. L'Elucidarium es estat un best seller de l'edat majana e es d'un grand interés per se far una idèa de la pensada dels letrats d'aquel temps. Al sègle XIV lo teologian dominican e visionari mistic catalan Nicolas Eimeric donèt una critica majora d'aquel classic. Aitanben son succès  contunhèt, fòra de l'esfèra dels teologians de renom, en mitan laïc e popular. Es alavètz que ne trobam de versions occitanas, coma n' aguèt dins quasi totes los lengatges vernaculars dau temps. E quand l'imprimariá apareguèt, s'editèt tant e mai. L'exemplar conservat a Montpelhièr dins lo fons de la societat Arqueologica cabís pas que uòch paginas. Ne trobaretz un estudi detalhat in « MONTPELLIER, ESPACE ET TEXTES OCCITANS » Numerò tematic de la Revista de las Lengas Romanas 1985, LXXXIX N°1 p 29-50 (edicion per Francés Pic).

Ne retene un testimòni preciós dau lengatge dau sègle XV (lo libre datariá de 1501). Una lenga en perfièch estat, la qu'Alibèrt trabalhèt a nos far retrobar! De mai, aquela vision d'un mond emplit de simbòls, d'àngels e de demònis se legís coma un vertadièr poèma... Enfin, l'anóncia d'unes capítols fantastics es atrasenta? Nos plantejariá dins l'univèrs de Tolkien! Sabètz d'autres tèxtes d'òc ont se tracha de gobelins? Miratz aiçò :

De las fadas. Dels guobelins.Faitilhèras. Dels sontges. (...)  Et tanben de l‘ antechrist et dels morts.

Malurosament aqueles capítols i son pas... Una edicion d'un manescrich mai complet e d'un estil pro semblant es estada publicada per Georges Reynaud dins la "Revue des langues romanes / publ. par la Société pour l'étude des langues romanes " 1889. 1. Sér. 4. T. 3 - T. 33, pp 217-250 e 309-357. N'i a 80 paginas. Es lo manescrich 162 de la bibliotèca d'Inguimbèrt a Carpentràs. Es tanben de bòn legir. Lo lengatge n'es pas estat estudiat per de lingüistas, per tant qu'o sàpia, mas es provençau o lengadocian, de pro bòna mena. Aitanben i tròbe pas las fadas, fachilièiras e gobelins...

l'incunable montpelhieirenc: d'occitan estampat, en grafia perfiècha!

(O normalizam leugièirament per que se legiga milhor)

Al present libre apelat lucidari dòna a entendre causas mervilhosas et subtilas.

-         Las  qualas, demanda l’enfant a son mèstre ?

-         Quina causa es dieu,  ont èra dieu abans que fes lo monde. D’ont ven la plòja:  Com se engendra lo troneire. De las fadas. Dels guobelins.   Faitilhèras. Dels sontges. Coma se deu hòm confessar et de  qui. Com vendrà l’antecrist. Del grand jutjament de dieu. Et  plusors autras causas ben utilas et profitablas.   …  A parlar de noblessa espirituala : ela es la  plus, granda noblessa que sia : et que l’òme  puesca aver, çò es de aver son còr & son afeccion a son creator et de aver conoissença  d’el et de sas ordenanças. Com es per que el fec los àngels, l’òme et la femna, mariatge, paradís et infèrn : et ont els son: et per qué el volguèt nàisser de la vèrges Maria. Et qué significan sos faits et sas òbras. Et tanben de l‘ antecrist et dels mòrts. Et com se deu òm confessar : et de qué ? Ara demandem de aquestas causas com fa lo disciple que demanda a son mèstre : et lo mèstre respon a sas demandas.

-         Mèstre,  quina causa es  dieu ?

-          Mon enfant çò es una causa espirituala en que es tota dignitat et tota perfertion que es tot poissant  & tot sabent et tot jorn durarà sens fin et sens començamen d’autre. Et  non pòt èsser mesurat ni comprés d’òme : et es plus bèl que tota autra creatura : tan que degun no poiria se sasiar de lo véser : et sa beutat no poiria èsser estimada : ni sa digna poissança no poiria èstre compresa de degun entendement tant es granda et si es plen de tota bontat, pietat et infinida misericòrdia.

-         Mèstre pot èsser si non un dieu?

-         Mon enfant,  non, car se i aja plusors dieus quascun seria tot poissant et lavetz poirian far causas contràrias l’un a l’autre,  que es contra natura divina : si que non pòt èsser si non que una substancia et una esséncia divina que es principala causa efficienta de totas causas: et es lo sobiran ben al qual tot còr desira de avenir, loquaI entendement uman no pòt comprendre ne imaginar. 

-         Mèstre perqué es dieu apelat paire ?

-         Mon enfant, per çò que l’engendrament apperten al paire principalament pus que a la maire, &  per io hom deu atribuir a dieu la plus principala part.

-         Mèstre perqué non apelam nos la segonda persona de la trinitat tanben filha coma filh ?

-         Mon enfant, per çò que lo filh es de plus vigorosa natura et per çò que dieu prenguèt natura umana en forma de òme et non pas de femna.

-Mèstre per que nos es appelat lo sanct esperit filh del paire et del filh, et que lo filh fos appelat maire. Mon enfant per çò que el procedís, et descend autant principalament de l’un coma de l’autre.

-         Mèstre ont era dieu davant que el fes lo monde

-          Mon enfant el non èra en degun lòc corporal : car deguna causa no, era sinon que el, et el èra en el meteis paire et filh et sanct esperit en una medissa esséncia.

-         Mèstre ont es el mantenent ?

-         Mon  enfant dieu non  ocupa pont de lòc, mas sa poissança infinida es per tot car el govèrna las causas que son en orient & las que son en occident: et generalmen totas causas que son en  tot lo universal monde et per çò ditz òm que el es en tots temps, et en tots lòcs, et en totas causas.

-         Mèstre, sap dieu totas causas ?.

-         Mon enfant, òc, verament: car ensí que el es tot poissant et  tanben es tot sabent et tot vesent.

-         Mèstre en quala maniera fec dieu los àngels ?

-         Mon enfant,  el los fec bèls et reluisents : et sens còrps et plens de mervelhosas bontats et sages et per èsser principals ministres:

- Mèstre com pequeguen los àngels que dieu avia  faits. Mon  enfant els no rendeguen pas gràcias a dieu de la granda gràcia et sobeirana beutat que el les avia donada : mas se’n ergulhesiguen en mesconoissent lor creator .

- Mèstre com les ne prenguec. Mon enfan los plus grands et principals mèstres d’els tombeguen en infèrn et los autres son demoratz entre nos & los autres en l’aire. 

-         Mèstre per que no tombeguen els tots en infern ?

-          Mon  enfant, per çò que  pequeguen  pus  fòrt los uns que  los autres.

- Mèstre per que no los resemec nòstre senhor coma los òmes. Mon   enfant,  per çò que  los àngels son de plus fòrta materia et sens còrps et pequegue  de lor pròpria  volontat et malícia sens deguna tentacion de autre. La natura angelica se convertís tan solament una vegada a ben o a mal et quand ela es convertida una vegada a  un no se pòt convertir a l’autra per que els no agueran fait ben. 

-         Mèstre per que dieu no los fec que no poguessan  pecar ?

-         Mon enfant per çò que  per lor merit els aguessan  gràcia et glòria perdurabla en paradís.   

-  Mèstre pus que dieu sabia que els pecarian  per que   los fec el

- Mon enfant,  per destinar los bons dels malvats   et a fin que los bons sian plus confermats en bontat   coma lo pintre que mescla lo negre et autras malvadas colors entre las bèlas per las far mostrar plus   bèlas. Et en aquesta manièra sufrís dieu los malvats   entre los bons. Et tanben a faits dieu los diables per   executar et per punir los malvats et miserables pecadors de aquest monde et a fait paradís et los àngels  per glorificar los bons. 

-         Mèstre, saben los diables totas causas ?

-          Mon enfant,   de tant que lor natura es plus espirituala que natura   de òme : de tant son els plus subjetz et plus satges et   saben totas causas passadas et presentas. Et de las   causas a venir no saben res si non que per alcunas   congecturas  : coma del defalhiment de la luna et de tals   semblables, mas dels pensaments de l’òme  no saben  res   sinon dieu tant solament.  

-         Mèstre poden  els far çò que els volen ?

-         Mon enfant   els no volen far negun be, mas els poden far belcòp de mal non pas tan que els voldrian, mas çò que dieu lor sufrís et permet.  

- Mèstre los bons angels poden   els pecar

- Mon   enfant, quand los malvats àngels tombeguen de paradís per   lor peccat los bons foguen talament confermats en ben   que jamais despuèis no aguen volontat de mal far.  

-         Mèstre , saben els totas causas & poden  far tot ?

Mon enfant els saben  totas causas com ieu te dic mantenent dels malvats angels que fan totas causas al voler et   comandamen de dieu, car autramen contra lo voler   de dieu els no poden res far.

 - Mèstre per que fec dieu òme et femna. Mon enfant per le conóisser et amar &   per ne emplir paradís &  per los metre als lòcs dels malvats àngels en paradís los quals els han perdut per lor maldit erguèlh et mesconoissença.  

- Mèstre de  qué   fec dieu l’òme  et la femna ?

- Mon  enfant, los fec del limon de la tèrra. Et sàpias mon enfant que lo còrps uman es de quatre elements, çò es la tèrra, l’aiga, l’aire et lo fòc. Si que la carn respon a la tèrra, lo sang a l’aiga, la lena a a l’aire &   la color naturala al fòc Et sàpias mon enfant que l’òme  es fait a la semblança   del monde, car coma lo cèl a dos grands luminaris coma es lo solelh et la luna, tanben l’òme  a dos grans luminaris en son cap que son los dos uèlhs. Et coma al cèl  a sèt planetas, tanben l’òme  a sept traucz en son cap.   Et coma la mar recept totas causas ensi tambe 10   ve n tre recep totas causas necessàrias a la vida de l’òm e. Et los òsses responden a la duritat de las pèiras et  parelhament  las onglas. Et als arbres responden  los   membres del còrps et a las èrbas, los pels. Et sàpias   mon enfant que lo còrps de l’òme  no es autra causa sinon que un arbre renversat, avent  las rasics devèrs lo  cèl. Si que las rasics son los pels &  lo còrps es tronc et  los braces et cambas son las brancha, laquala causa significa que nos devèm  tots èsser enracinats envèrs lo cèl en l’amor de nòstre creator et redemptor Jèsus-Crist.  

- Mèstre perqué foc faita la femna de la còsta de Adam  plus tòst que de autra part. Mon  enfant si la femna  fos estada faita de la plus nauta partida de l’òme  ela  ne fora estada tròp ergulhosa et aguera mespresat l’òme et si ela fos estada faita de la plus  bassa partida l’òme l’aguera tròp mespresada, per çò es estada formada del mièg  lòc per que l’òme  la tenga per sa companhia.  

-Mèstre de  qué  fec dieu l’arma de l’òme  o de la femna.  

-Mon  enfant el la fec a la semblança, car l’arma es una  substància espirituala avent entendement, volontat et   remembrança.  

-         Mèstre fec dieu l’òme  et la femna de sas pròpias mans ?

-         Mon  enfant sàpias que el los fec tan solament de son entendement et volontat. 

-Mèstre per que fec dieu l’òme  de tan vila matèria ?

-Mon  enfant afin que el ne sia plus umble et afin que  le diable ne sia plus confús, vesent l’òme fait de tant  vila matéria èstre en paradís dont el es tombat per son erguèlh.    

-Mèstre per que fec dieu las bèstias ?

-Mon   enfant dieu a fait las bònas bèstias afin que l’òme  se n’ajudés &  servís  a son besonh &  a faitas las malvadas &   et maichantas per  abatre l’erguelh de l’òme , car quant elas i nosen el  pòt ben pensar que ben es petita causa que de si quand el no les pòt resistir : et tanben son faitas plusors bèstias per   nos donar bon exemple de viure : car las formigas et  las iranhas que totjorn trabalhan en lors operacions  a l’exemple de las qualas nos devèm tot jorn trabalhar     

literatura occitana medievala

retorn a l'index generau