a l'edat
mejana...
a l'edat
mejana...Mas paginas medievalas ocupan una part importanta dau siti.
Soi pas ni romanista ni linguista ni medievista. Aquela literatura es pas la caça gardada d'un rodelet d'egrègis especialistas (generalament forastièrs, en França es l'ostracisme total) - es lo patrimòni dels occitans... Nòstra glòria...
Aquelas paginas medievalas son centradas sus çò que s'es escrich e cantat en òc a l'Edat Mejana a Montpelhièr e dins l'environada, es a dire una vista parciala d'un ensèms mai vast, mas ja un patrimòni immèns. Tota aquela documentacion es d'accès pro dificil. Es per aiçò que la meta aicí a posita de totes...
Sovent los legeires d'occitan contemporanèu son un pauc rebutats per la lenga anciana. De fach, es aisidament accessibla a partir de l'occitan modèrn. Sufís d'una pichona iniciacion que se pòt trobar dins una tièira d'obratges generaus de prumièira borra qu'assenhale aquí. Primièr la trilogia qu'ai legida e relegida mai de vint ans: NELLI & LAVAUD, LAFONT, e BEC... Los dos darrièrs obratges propausan una "normalizacion ortografica" leugièira que rend fòrça mai comprenable lo tèxt.
Sens oblidar lo mai ancian, sempre classic: antologia, gramatica e lexic: lo podètz consultar ara sus lo siti de la Bibliotèca Nacionala.
E n'ia un tot novèl, menimosament alestit per èsser pedagogic, qu'ai pas encara estudiat d'a fons mas que me sembla tanben excellent. L'atrobatz pertot en librariá. Cada tèxt is es sabentament comentat linha per linha per ne tirar tot çò que se pòt d'ensenhaments. Pas dins una amira estrechament escolara: un comentari quasi enciclopedic per dobrir de largs asuèlhs culturals, amb referéncia constanta a l'occitan de uòi.
De mai, l'internet reforfa de mai en mai de sitis consagrats a l'occitan medieval, los pus rics estent Arnaut's Babel(de Pietro Malcovati) e Rialto. E se volètz una gramatica de l'occitan medieval. ne podètz telecargar una pro seriosa (en anglés).
Sens far doble emplèc amb aqueles obratges e sitis incontornables, ai establit per mon usatge personal un pichon lexic de l'occitan medieval (4000 mots e expressions) fach per ajudar la lectura dirècta dels tèxtes ancians en òc. L'avètz a posita.
Ara remetam un pauc d'òrdre dins aquela pagina importanta.
L'occitan a Montpelhièr, aquò comença lèu. D'en primièr amb la literatura religiosa. L'epistòla farcida de Sant Estève, qu'atrobam ara dins un manescrich de Sant Guilhèm dau Desèrt que s'atròba a la BM de Montpelhièr, es segurament anteriora au sègle XI, amb sos preterits arcaïcs en -i. E ja de biaisses de dire tipicament clapassièrs, a ne far croissir las dents dels normalizaires que vendràn mil an puòi, es a dire un pauc tard. Mas un lengatge ja de bòna mena, amb de descripcions gostosas de la ràbia dels persecutaires dau prumièr martir. De pas mancar...
A l'epòca classica, lo cant de la Sibilla descrivent en tèrmes apocaliptics lo jutjament darrièr a la fin dels temps dins un manescrich de la fin dau sègle XII escrich a Aniana o a Gelona:
E'l
jorn del judici
Parà qui aurà fach servici [...]
Us reis vendrà perpetuals
Del cel ques anc non fon aitals.
En carn vendrà sertanam(en)
Per far del sègle jutjament....
L'atge d'aur es lo sègle XII.
Au sègle XII Montpelhièr vei se succedir quatre senhors illustres, totes nommats Guilhèm, que se destrian per lo nom de sa maire. Aqueles senhors son ligats de pròche, de mai en mai, amb la literatura occitana. An laissat un important cartulari, recuèlh de tèxtes feudals, en latin e en òc, sonat Liber Instrumentorum Memorialium o tanben Memorial dels Nòbles. Un tròç per començar: En Mai de 1149: Omenatge d'Amalric de Pinhan a Guilhèm d'Aumelàs per lo castèl de Pinhan. Metrem en linha los tèxtes en òc d'aquel cartulari.
Los Guilhèms e la literatura. D'en primièr Guilhèm V, filh d'Ermengarda. Marida son filh Guilhèm d'Aumelàs amb Tiburge d'Aurenga, e a tres generacions es antau l'avi dau mèstre dau trobar ric: Rambaud d'Aurenga. Qu'es donc de la familha dels Guilhèms ni per aver passada tota sa vida en Provença. Una trobairitz d'elèit auriá agut una passion per Rambaut: Azalaïs de Porcairagues.
Jot lo vicòmte Guilhèm VII (filh de Sibília: 1149-1172), la ciutat a cima de sa prosperitat es un fogau (segondari mas pasmens important) de la civilisacion trobadorenca, coma o mòstra dins son estudi "Les Troubadours à la cour des Guilhems de Montpellier" Charles BRUN (Le Félibrige latin N° IV, 1893, pp 66-73).
Azalaïs, femna d'Ebles de Ventadorn que serà cantada per Bernat de Ventadorn jos l'escais-nom (o senhal) de Bèlvéser, es filha de Guilhèm V e d'Ermessen, sòrre de Guilhèm VI.
Jot lo vicòmte Guilhèm VIII (filh de Matilde), de trobadors importants de l'atge classic frequentan la cort ont rèina "l'emperairitz" Eudoxia, esposa dau senhor dau luòc. I consagram una pagina especiala. A Montpelhièr trobam alavetz Pèire Raimon, Peiròl d'Auvèrnha, Guiraut de Bornèlh, Folquet de Marselha, Guiraut de Calanson, Aimeric de Sarlat, Arnaut de Maruèlh e probable tanben Perdigon. La granda anecdòta trobadorenca d'aquela epòca es la de Folquet de Marselha, que celebrèt l'emperairitz Eudòxia, femna de Guilhèm VIII, çò qu'abotiguèt (mas i aviá tanben d'autras rasons) a la repudiacion d'Eudòxia... (Vetz aicí un comentari saberut de S. Strónski sus aquela istòria).
Après Guilhèm VIII, tre 1204, Montpelhièr es una capitala catalana ont senhorejan los reis d'Aragon: Maria de Montpelhièr e son nòvi Pèire II, son gloriós filh Jacme Ier (1213-1276). Se seguissèm D. Eissart , la cort dels reis aragoneses a Montpelhièr contunhèt d'aculir de grands trobadors. Las generacions 1209-1300 que Lafònt sòna "Combat e agoniá dau Trobar... Segon Eissart "Parmi les plus connus des poètes ayant fréquenté cette cour prestigieuse : Guilhem Montanhagol, Bernart Sicart de Marvejols, Cerveri de Girona, et peut-être Sordel, Uc de Saint-Circ.." Aquò durarà fins en 1349.
En Occitania lo païsatge dau trobar a malurosament pro cambiat. Tre 1209 la crosada a marcat una terribla trencadura.
Es aquí que vesèm aparéisser los trobadors faidits, que lo parangon e lo teorician n'es lo carcinòl Uc de sant Circ. Segon Joanina Martin-Basalgas, Uc de Sant Circ, dich tanben per escais Uc Faidit, siaguèt recebut a la cort de Pèire II e faguèt d'estudis a Montpelhièr. Mas siaguèt tanben l'òme que reculiguèt la civilisacion dau trobar, per n'assegurar lo reviure. Jos lo nom de "Uc Faidit", escriguèt una gramatica de la lenga, la prumièira... lo Donatz provençal, qu'oficializa en dignitat l'estatut de la lenga vulgara a costat dau latin: per l'occitan, rai, mas aquò servirà d'en primièr als italians a la seguida de Dante, e puòi als franceses que voudràn pas jamai crèire que los avèm tant magistralament precedits aquí dessús... La nòbla trobairitz Clara d'Andusa seriá estada la "druda" d'Uc Faidit. Per o dire verai se'n sap pas grand causa... Mas Clara a d'accents de sinceritat e de passion qu'atravèrsan los sègles.
Los trobadors d'aquelas pontannadas, faidits o pas, tròban de refugis fòra de las tèrras tolosanas chapladas e ocupadas: lo Piemont italian, ont lo trobar fai flòri ja dempuòi longtemps, la Catalonha, e de corts isoladas coma la de Montpelhièr o tanben la de Rodés.
Antau Aimeric de Peguilhan auriá cantada nòstra doça rèina Maria. E Arnaut Catalan cantèt Alienòr, sòrre de Pèire II o femna de Jacme I d'Aragon. De mai, las vidas afortisson que Guiu d'Ussèl "s'enamoret d'una auta domna de Proensa, qu'avia nom na Gidas de Mondas, netsa de Guillelm de Monpeslier (=neboda de Guilhèm VIII), cosina germana de la reina d'Aragon. Longament l'amet e la servi ; e fetz mantas bonas chansos d'ela , e la mes en gran pretz e gran lauzor... " Aquela istòria se contunha per una polida anecdòta cortesa ont Guiu e Gida discutisson s'el la vòl per "druda" o per molhèr...
Carles Brun nos indica que, en 1230, florissiá a Montpelhièr la glòria femenina de Na Gormonda. Gormonda: una de las doas solas femnas qu'aguèsson escrich un sirventés. E mai qu'aquò: un sirventés en responsa a un dels mai famoses de totes los sirventés, lo de Guilhèm Figueira sus Roma... Amb d'entresenhas geopoliticas que veson luònh, e un estil e una versificacion que, se valon pas l'originau, mancan pas de gaubi... E puòi, estent montpelhieirenca, de tot segur, deviá pas mancar d'èsser fòrça polida "ab bèl còrs avinent", nani?
E tanben Jausseranda de Lunèl inspirèt a Guilhèm Montanhagòl d'estròfas deliciosament refinadas coma aicesta: "A Lunel lutz una luna luzens/ Qe dona lum sobre totas lugors!". Montanhagòl, qu'escriu entre 1233 e 1258, se restaca pas gaire a Montpelhièr que per aquesta estranha luna mès aqueste fin e misteriós poëta de la resisténcia, quilhat sus la cima de la civilisacion dau trobar au moment que se n'anóncia l'estramàs, me soi permés de l'integrar aicí... Mas un montpelhieirenc de soca, lo Bòrt dau Rei d'Aragon, nos donèt de tèxtes mesconeguts, que d'unes mancan pas de gaubi, per exemple una gramatica erotica...
Mas l'istòria sai que s'arrèsta pas aicí. Tornièr e Palasin, dos chivalièrs de Tarascon, cantan lo rei Jacme Ier. E la tençon entre Pèire e Guilhèm descriu un dialòg a Montpelhièr a prepaus d'una contèsta entre oficièrs dau rei d'Aragon e dau rei de França: Pèire critica la riquesa e la vanitat de las gents de Montpelhièr. Vanitat, òi, ja au sègle XIII. La malautiá principala dels montpelhieirencs data pas de uòi, e lo passatge au tresen millenari sembla pas de n'anonciar la garison.
De trobadors de l'endrech? Las vidas parlan de Guilhèm de Balaün e de son aventura amb la dòna de Gaujac. Mas C Hershon a fach justícia de la legebda que voliá far de Balaün lo vilatge de Balaruc los Banhs... Aitanben cau parlar d'Arnaut Pèire de Ganges (o d'Agange) que se'n conois pas qu'un tròç de cançon.
E tanben lo poëta satiric e mistic Folquet de Lunèl... Que comencèt en propagandista escarrabilhat d'una fina amor pas tant desencarnada qu'aquò. Autor per exemple de doas tençons un pauc coquinòtas amb Guiraut Riquier.... Sèm en 1265: la cort dau còmte de Rodés. Una nòbla cort ont l'orror de la crosada a pas plantat son arpa. Coma Catalonha e relarg de Montpelhièr. D'endreches ont lo temps s'es arrestat, ont lo trobar e sa civilisacion son encara vius... Estranhas fèstas semblantas a las dau sègle d'abans. E ont se vei Folquet dins lo ròtle de l'aimador sensual e Guiraut dins lo dau teorician de la passion "platonica" ont lo desir còmpta mai que sa satisfaccion carnala.
E Guilhèm de Murs: seriá pas Mus a costat de Cauvisson e de Nimes, en Vaunatja? Coma Folquet de Lunèl, frequentèt la cort d'Enric II de Rodés.
Lo grand Pèire Cardenal de tot segur, ni per èstre nascut au Puèi, s'amerita d'èsser considerat coma montpelhieirenc, vist que passèt de lòngas annadas (1260-1278) dins aquesta ciutat occitanò-catalana esparnhada per la conquista franchimanda e ont finiguèt sa vida. Mentre qu'aviá entre 80 e 90 ans i compausèt sas cançons: " Tot farai una demanda " - " De paraulas es grans mercatz " - " De sirventes faire no-m tuèill " " Totz lo sabers del segle es foudatz " - " Una ciutatz fo, no sai cals " ; " Jhesus Cristz, nostre salvaire "; " Predicator "; "Tot aissi soi desconsellatz " - " Totz lo mons es vestitz e abarratz ". Cau legir tot aquò en detalh sus lo siti magnific de Dionisi Eissart .
Mai que mai, pasmens, de pròsa: La deliciosa cronica romana dau pichon Talàmus. Vetz sus aquel siti espanhòl coma se pòt estudiar : Referencias Históricas del eclipse de Sol de 1239...
Uc del Valat, mèstre de medecina a Montpelhièr, guierdonat per un poèma aiguèstre en 1362.
E la poësia catalana medievala, sovent occitanò-catalana, se pòt descobrir sus un fabulós siti italian comol de tèxtes introbables ...
E la cronica (es d'occitan o de catalan? - per ieu se'n manca pas de gaire que siá puslèu d'occitan!) dau rei Jacme Prumièr d'Aragon... E las cridadas en òc dels terribles barons d'Ièrla (1415) que fasián reinar la paur dins la nauta comba de Virs...
Mens terriblas, mas pro pintorescas... e mostrant una fotografia preciosa de l'occitan parlat e escrich a Montpelhièr en 1483. Las cridadas en òc dels senhors d'Arsàs . Per lo notari Antòni Salamon. Amb un portisson de Leon Vinàs (1810-1875).
E una estonanta legenda biblica per Pèire Gili, en margina dau pichon Talàmus: : los trenta denièrs.
La pagina d'Arnaut de Vilanòva (1245-1311). Quau èra? Occitan o catalan? Valencian, barcelonin o montpelhieirenc? Ensenhèt dins nòstra ciutat. Inventèt, se ditz, l'alcòl etilic. Era un esperit enciclopedic, mètge, alquimista, esterlòga... Voliá fòrabandir la magia de la medecina mas rebufava pas ges la magia operatòria, amb sas esconjuracions, formulas magicas, e pregàrias eterodòxas. Sauvèt lo papa Bonifaci VIII amb un sagèl fabricat amb d'aur per Aman jot l'influéncia de la constelacion dau Leon... Per aiçò, ni per téner de contuhs de prepaus erètges cap e tot, siaguèt l'amic de tres papas avinhonencs. Anonciava la fin dau mond per 1335. Urosament i avèm escapat.
Mas pus bèu encara: Arnaut (ADV
coma dison a l'espitau que pòrta son nom) escriguèt en occitan! Vètz un pauc
aqueste poèma
en occitan tirat d'un manescrich arlatenc dau sègle XIV!
L'elucidari version en òc de l'"Elucidarium sive dialogus de summa totius christianae theologiae" d'Onorat d'Autun (Honorius Augustodunensis), escolan de Sant Alsèlm de Cantorbèri defuntat en 1143. E qu'es estat un best seller de l'edat majana. Una lenga deliciosa. Un obratge mistic amb de tonalitats magicas e fantasticas. Tota la cosmogonia de l'edat mejana...
E
un tèxt medical en occitan montpelhieirenc dau sègle XIV: la
Notomia de la Surgia d'Anric de Mondavila.
E d'autres tèxtes lèu...
VEIRE LOS JOS-CAPíTOLS:
Los trobadors a la cort de Guilhèm VIII e d'Eudoxia
Los trobadors a la cort dels marqueses de Ròcafuòlh e d'Andusa
Una pagina sus los trobadors a la cort de Pèire II e de Maria de Montpelhièr
Los trobadors a la cort de Jacme Ie d'Aragon
Los trobadors a las Corts de Jacme II de Malhòrca e de Pèire III d'Aragon dich "lo grand"
pichon lexic de l'occitan medieval (4000 mots)