Los trobadors a la cort de
Guilhèm VIII de Montpelhièr, e d'Eudoxia "l'imperairitz"
(1172-1185-1202)
Atròbe aquò dins "les troubadours II, le trésor poétique de l'Occitanie", per Renat Nelli e Renat Lavaud, Desclée de Brouwer 1966, t II p 653.
"Guillaume VIII [de Montpellier] - dont la femme, Eudoxie de Constantinople, avait acueilli Giraut de Borneil et Folquet de Marseille, avant d'être répudiée - protégera à son tour Guiraut de Calanson, Aimeric de Sarlat, Arnaut de Mareuil, et probablement aussi Perdigon".
S. Strónski, lo grand romanista, estúdia menimosament aquel afar dins sa monografia consagrada au trobador Folquet de Marselha. (S. Stroński , Le troubadour Folquet de Marseille. Cracovia, 1910, reprint Statkine, 1968, pp 12*-15*). Reprene aquelas paginas sus una pagina d'aqueste siti. Ne tiram aiçò per nòstre prepaus:
"Des allusions se rapportant à la cour de Montpellier se trouvent dans les poésies de plusieurs troubadours de marque. Peire Vidal, en célébrant le roi et la reine d'Aragon dans sa chanson 864, 11, composée entre 1182-5, rappelle et approuve l'abandon d'Eudoxie par le roi. Bertran de Born, au contraire, s'empare de ce fait dans un de ses deux violents sirventès contre le roi d'Aragon (80, 82) composés vers 1184. Giraut de Borneil célèbre l' " impératrice " dans 242, 75. Arnaut de Marueil adresse sa chanson 80, 8 au seigneur de Montpellier à une date inconnue, Perdigo lui envoie la chanson 370, 3 (A 462), Guiraut de Calanso lui dédie sa célèbre chanson allégorique 243, 2, sans doute vers la fin du règne de Guillaume. " Cau legir aquel estudi de Strónski dins son entièr. De segur, çò que desvolopa lo mai, aquò's las aventuras de Folquet de Marselha dins aquel ambient. Mas Folquet interven au moment mai cruciau, la rompedura entre Guilhèm e Eudoxia, coma o veirem mai bas...
Una autra referéncia sus aquel subjècte mau conegut.:
"Les Troubadours à la cour des Guilhems de Montpellier. Communication de Charles BRUN au congrès des Sociétés Savantes à la Sorbonne les 5-8 Avril MDCCCLXXXXIII (Le Félibrige latin N° IV, 1893, pp 66-73).
Lo "cap de jovent de las Cigalas" e egrègi letrat tot de nòu emigrat a París i explicava cossí jot Guilhèm VII e Guilhèm VIII la ciutat a cima de sa prosperitat es un fogau (segondari mas pasmens important) de la civilisacion trobadorenca.
C Brun nos explica d'en primièr qu'a l'epòca de Guilhèm VII, Azalaïs, femna d'Ebles de Ventadorn que serà cantada per Bernat de Ventadorn jos l'escais-nom (o senhal) de Bèlvéser, es una montpelhieirenca filha d'un Guilhèm.
Jot Guilhèm VIII, a Montpelhièr se venguèron tanben fixar Pèire Raimon, de Tolosa, Peiròl d'Auvèrnha qu'i prenguèt femna e i finiguèt sos jorns. Lo doç Arnaud de Maruèlh venguèt passar pro de temps a la cort de son amic e sénher Guilhèm VIII.... Guiraut de Calanson dins sa cançon mai famosa "Celeis cui am de cor e de saber" nos celèbra Guilhèm lo marqués, qu'en el a prètz e valor e noblesa:
A
Montpelhièr a'N Guilhèm lo marqués
te'n vai chançon ; fa'il ausir de bon grat
quen lui a prètz e valor e rictat.
Es interessant de trobar dins "Abril issi'e mays intrava", nòva de Raimon Vidal de Besalú, au mitan d'una descripcion de totas las corts occitanas, italianas o ibericas ont los trobadors èran coralament aculits, quauques regas sus Guilhèm VIII (vv 880 sq):
E
vas Montpelhièr uns barons
En Guilhèms, adrechs e cortés
e tal que fon aparelhats
a conoisser tots los mestièrs.
Quatre linhas. Es mai que per de corts istoricament mai importantas. Mòstra que l'endrech èra vertadièirament coral e aculhent, una cort presada. Coma o veirem amb los principals trobadors que la frequentèron: Arnaut de Maruèlh que Guilhèm àra "son amic", e Perdigon qu'escriu:
De Montpelhièr
vai ben a mon Plaser,
qu'el sénher es francs e umils e bons
et en sos faits es d'aitals guiserdons
qu'el onra Dieu et tot bon prètz manten
per qu'el lo creis e l'enança e'1 sosten.
Aquesta dedicàcia es interessanta. De segur, la règla dau genre es la lausenja iperbolica, lo senhor a quau se manda un tèxt estent sempre considerat coma lo parangon de la civilisacion cortesa e lo que sauva jòi, jovent e fina amor. Mas Perdigon pren per qualificatius francs e umils e bons... Amb benlèu un peçuc d'imaginacion, aquò me buta a pensar que Guilhèm aculissiá d'un biais particularament coral sos trobadors, los metiá a son aise, e que se trobavan ben au Clapàs en sa companhiá. Me diretz que i aguèt tanben un trobador guerrejaire sonat
Guilhèm VIII èra nascut devèrs 1158. Defuntarà en 1202. Es en 1172 que ven lo novèl senhor de Montpelhièr. En 1174 capita d'esposar Eudoxia Comnèn, filha de l'Emperaire de Constantinòpol (nascuda devèrs 1168, encar viventa lo 4 Nov 1202). Aquel afar nos es contat per Joan Fornèl dins un capítol dau "Mont dau lum" représ en linha sus aqueste siti.
Amb aquela capitada matrimoniala, los Guilhèm de Montpelhièr s'enauçavan au nivèl de las pus famosas familhas reialas de la Crestiantat d'alavetz. Eudoxia serà la maire de la famosa princessa Maria de Montpelhièr (aprox. 1182, defuntada lo 12 d'Abriu de 1213), qu'esposarà en 1204, Peire II rei d'Aragon. Aquela epòca ufanosa ont la senhoressa de Montpelhièr portava lo títol de Reina es tanben descricha per Fornèl, e l'episòdi famós ont Maria capita d'èsser "onorada" per son reial marit es estat représ per una polida peça de Carles Camprós: lo marit maugrat se.
Mas abans l'istòria de Maria e de Pèire que se debana sus fons de crosada contra los Albigeses, la pontannada dau govèrn de Guilhèm VIII es una mena d'atge d'aur per la ciutat de Montpelhièr que los aujòls d'aqueste senhor, la "dinastia dels Guilhèms", avián ja vist s'enriquesir e venir prospèra tant e mai.
En Janvièr de 1181 Guilhèm, en concertacion amb l'avèsque de Magalona Joan de Montlaur, proclamèt un edicte famós qu'establissiá l'escòla de Medecina de la vila, amb un respièch total dau contengut de l'ensenhament. Pro que siá sabent lo mèstre podiá venir d'ont que siá, es a dire en particular èstre jasiòu o arab ("omnes homines, quicumque sint, vel undecumque sint, sine aliqua interpellatione regant scolas de fisica in Montepessulano..."). Aquel edicte de libertat es pas tant estonant se calculam que l'ospitalitat de la ciutat episcopala de Magalona meteissa èra dobèrta als josius e als sarrasins (etiam Judeis et Sarracenis) coma aquò transpareis dels estatuts escrichres en 1331. Aitanben l'edicte de 1181 illustra la politica de Guilhèm VIII "protector de las letras e de las sciéncias".
Entre 1174 et 1187, Guilhèm e Eudoxia son enrondats d'una cort ufanosa. En 1187 Guilhèm repudia Eudoxia per se tornar maridar amb Agnès de Castilha, l'infanta de la cort d'Amfós II. Segon los istorians i a dins tot aquò a l'encòp de politica e d'inclinacion. Eudoxia èra orgulhosa e capriciosa, quitava pas de criticar la pichonesa de la noblessa de son marit, ela filha d'emperaires. E l'emperaire de Bisanci Alèxis II èra estat renversat...
Aquò es inscrich dins lo pichon Talàmus: MCLXXXVII. E'l mes de Mai pres en G. de Montpelhièr sa molhèr N'Aunès a Barcelona. E'l mes de Julh perdèron Crestians Jerusalèm.
Eudoxia se retira a l'abadiá d'Aniana, jot lo govèrn dau paire abbat Raimon-Guilhèm, fraire de Guilhèm VII (e qu'anava venir lèu avesque de Lodèva). L'emperairitz i deviá defuntar puòi en odor de santetat. Mas comencèt per protestar en sonant l'avesque de Magalona, qu'escriguèt, el, au papa Celestin III, qu'aquela repudiacion èra escandalosa. Mas ni per testimoniar de son afeccion per la dinastia dels Guilhèms e lo sovenir luminós de son vièlh amic Guilhèm VI, aujòl dau nòstre e modèl de santetat, Celestin se laissèt pas tòrcer: lo noviatge de Guilèm VIII e d'Aunès de Castilha es anulat per una bulla de 1194.
En 1198, un novèl papa, un dels pus celèbres de l'istòria, monta sus la cadièira de Sant Pèire: Inocent III.
Una intelligéncia superiora, una exigéncia morala sens bescontorns, un papa de fèrre. En conflicte amb los grands poders de son temps, mas que ni per aquela cèrca a regir lo mond. La vida privada escandalosa dels princes lo revòlta: excomunica lo rei de Leon Amfós, lo rei de França Felip-August, e apara las esposas repudiadas. Au mièg Eudoxia, amb sa filha Maria qu'a ara 16 ans e que l'an ja maridada a 12 ans amb lo vicomte dels Bauç puòi a quinze ans, estent venguda veusa, amb Bernat VI de Comenge que i fai veire, coma se ditz, las pèiras. Aunès de son latz, s'apara, clama son bon drech, plaideja sa situacion a Roma. Inocent reconois la catolicitat exemplara de Guilhèm, au mitan dels princes tocats per l'eretgia. Mas sos enfants qu'a aguts amb Aunès son "adulterins" e an pas drech a l'eretatge. Pas res a far.
E Guilhèm cedís fàcia a l'inflexibilitat dau sobeiran pontif. Se pedaça amb Eudoxia. Mas en 1202 Guilhèm defuntarà. Aviá quaranta-quatre ans, e aquela fin de vida dempuòi 1198 es estada grèva, emplida dels socits ligats a aquela "bigamia" condemnada per lo Papa e que i demandèt pro de demarchas e de proceduras. Son filh (per Aunès) Guilhèm IX i succedirà pas que dos ans: lo pòble de Montpelhièr farà una revolucion per lo remplaçar per Maria de Montpelhièr, sa mièja sòrre, filha d'Eudoxia, que se marida en 1204 amb Pèire II e ven rèina d'Aragon.
Quora fonccionèt la cort de Guilhèm VIII? Avèm pas gaire d'entresenhas.
Tre 1172, òm pòt imaginar que Guilhèm faga venir de trobadors a sa cort, e qu'aquò se siá mai o mens contunhat fins a sa mòrt en 1202. La generacion de 1150-1170 (Rambaut d'Aurenga, Bernat de Ventadorn, Pèire Rogièr, Beatritz de Dia...) dicha per Lafònt de "l'infléchissement du Trobar", es passada, mas arribam a cima de la prosperitat dau mond trobadorenc, ont anam rescontrar las personalitats centralas d'aquela cultura.
Guiraut de Bornèlh que sa carrièira literària se situa a pauc près de 1160 à 1200, es jove, mas sa celebritat sembla que i siá lèu venguda. A conegut Rambaut d'Aurenga dins la pontannada 1160-1173 (data de la mòrt de Rambaut). Anarà puòi dins de corts reialas de l'autra man dels Pirenèus (en 1168-70), puòi entre 1191 e 1199, partit amb la crosada, demòra en orient. Es donc puslèu entre 1172 e 1191 que Guiraut venguèt cantar a Montpelhièr. I poguèt tanben tornar dins la pontannada 1200-1214 mentre las autras corts occitanas dispareissián dins lo chaple de la crosada. Sabèm que tençonèt amb lo successor e gendre postum de Guilhèm, Pèire II.
Mas l'episòdi mai conegut es aquel de Folquet de Marselha, qu'en 1180, après aver cantada Azalaïs de Ròcamartina, venguèt a Montpelhièr i cantar l'emperairitz Eudòxia. Carles Brun se demanda quitament s'Eudòxia lo consolèt pas un pauqueton de tròp, çò qu'i vauguèt d'èstre puòi repudiada...
"Et aras voil vos dire con el puois Folquet de Marseilla s'enamoret de la emperairitz que fo moillier d'en Guillem de Montpeslïer, la quals fo filla del emperador de Constantinopol, que ac nom Manuel... E si fo aisi desaventuratz qu'en aquela sason que s'en fo enamoratz, la dona si fo encusada qu'el la agués mal fait de Guillem de Montpeslier so marit; e fo crezut per el, si qu'el la mandet via e la parti de si, et ella se n'anet. Dont Folquetz remas trist e dolens, si con el dis que:
Mais no seria jauzens,
pois que n'era mens
l'emperairitz cui jovens
a pojad'els aussors gratz;
e s'il cors non fos forsatz,
ben feira parer
com folz si sap decazer.
E Pèire Raimon, (ço ditz sa "vida") "estèt en la cort del rei, e del bon comte Raimon de Tolosa, lo sieu senhor, et en la cort d'En Guilhem de Monpeslier, longa sazon." Aqueste trobador visquèt dins la pontannada 1170-1230, çò que ne pòt far un familar de la cort de Guilhèm de 1172 a 1202.
Retrobam tanben Peiròl, longtemps trobador a la cort dau Dalfin d'Auvèrnha, e que, caçat d'aquela cort "pres moiller a Monpeslier e i definet."
Om pòt pensar qu'entre 1187 e 1194, la cort de Guilhèm de d'Aunès aguèt l'estèc de se mostrar tant preclara coma aquela de Guilhèm e d'Eudoxia en 1174-1187. Stronski pensa que lo novèl noviatge de Guilhèm èra sostengut per lo rei d'Aragon. Aunès èra una pròcha parenta sieuna. Aquela cort après l'emperairitz deguèt de tot segur èsser encar aculhenta als trobadors.
Après Guilhèm VIII?
Còp d'estat popular a Montpelhièr. Puslèu sanguinós. Mortalatges de la familha "illegitima". Guilhèm IX filh d'Aunès es deseretat. Maria, filha d'Eudoxia, ven senhoressa de Montpelhièr, e rèina d'Aragon, en 1204, inaugurant la gloriosa pontannada "occitanò-catalana" de la ciutat. Son filh Jacme Ier (1213-1276) serà un dels pus grands sobeirans de l'Edat Mejana. E un protector, el tanben, de las letras e de las arts. Ni que lo "trobar" aguèsse pas dins aquel long rèine la favor qu'avia pogut aver jot son paire e mai que mai son papeta. Consagram una pagina especifica a aquel rèine e a aquela cort. Aquela pontannada de prosperitat "occitanò-catalana" durèt fins a la presa de possession francesa de 1349.
Una autra generacion de trobadors frequentarà la ciutat. Aimeric de Peguilhan, originari de Tolosa, auriá cantada nòstra doça rèina Maria. Mentre Arnaut Catalan cantèt Alienòr, sòrre de Pèire II o femna de Jacme I d'Aragon. Mas Jacme Ie, invincible contra los mòros en peninsula iberica, vòu pas prene part a la guèrra occitanò-francesa, maugrat tot çò que i escrivon los trobadors tolosans. E ven impopular per los trobadors? Vetz per exemple Guilhèm Montanhagòl, que siaguèt son protegit, e puòi l'acusèt d'abandonar lo país a l'enemic, dins d'estròfas sens concession. Tant vau que Jacme demòra pas - dins l'imaginari dau romanista modèrn - coma lo simbòl d'un grand aparaire de trobadors. Sai que benlèu... Mas aiçò's sai que de revisitar. Vetz aquí-dessús un estudi captivant, pro recent, de Stefano Asperti "I trovatori e la corona d’Aragona.Riflessioni per una cronologia di riferimento" (Bull del Rialc) .
Consagrarem a aquela pontannada un dorsièr a despart. Amb de grands noms dau calabrun dau trobar...
Aitanben l'anecdòta chanuda d'aquela epòca met en scèna los quatre simpatics trobadors d'Ussèl. Lo mai biaissut, Gui d'Ussèl "s'enamoret d'una auta domna de Proensa, qu'avia nom na Gidas de Mondas, netsa de Guillelm de Monpeslier (=neboda de Guilhèm VIII), cosina germana de la reina d'Aragon (=Maria de Montpelhièr). Longament l'amet e la servi ; e fetz mantas bonas chansos d'ela , e la mes en gran pretz e gran lauzor... " Aquela istòria se contunha per una polida anecdòta cortesa ont Gui e Gida discutisson s'el la vòl per "druda" o per molhèr... e aquò vira mau. Que Gui demanda consèlh sus aquela question a son cosin Eliàs en i demandant dins una cançon :
Ara'm digatz vostre semblan...
Eliàs aconselha a Gui d'esposar la bèla. Gui ne concluís lo contrari, Gida s'embufa, esposa un sospirant catalan, e aquò finís per una cançon. Puslèu: una mala cançon... acusant Gida d'èsser una mala dòmna, mas cançon interessanta per que i es mençonat lo rei d'Aragon. "La mention du " Roi d'Aragon, galant et généreux ", dans une tornada de la même chanson, permet de placer la rupture entre Gidas et son soupirant, en 1203 ou 1204; c'est en 1204, en effet, que Pierre II épousa Marie de Montpellier, cousine de la mala domna, et il semble bien, comme le fait remarquer Carstens (20), que les paroles " Continuez comme vous avez commencé, " s'adressent à ce souverain, peu d'années après son avènement (1196)." ( Les poésies des quatre troubadours d'Ussel. Ed. J. Audiau. Paris, Delagrave, 1922).
Guiraut de Bornèlh (escriguèt entre 1140 e 1200)
Folquet de Marselha (1250-1231)
Guiraut de Calanson ("als alentorns de 1200")
Aimeric de Sarlat (entre 1150 e 1213?)
Arnaut de Maruèlh (cantava entre 1171 e 1190)
Perdigon (trobèt entre 1195 e 1220)
Los quatre trobadors d'Ussèl (1200-1250?)
Pèire de Maensac (1200-1220?)