Uc de Sant-Circ
dich Uc Faidit
(actiu entre1211 e 1257)
Vida (s): lo meteire en scèna dau trobar se met en scèna?
Se considèra ara qu'Uc auriá pogut èsser l'autor d'una màger par de las "vidas" dels trobadors, per transmetre la civilizacion que vesiá disparéisser dins lo fuòc e lo sang, e qu'anava se perlongar en Italia, ont, mercés a son trabalh, la cultura trobadorenca grelhariá e donariá naissença a la literatura toscana, longtemps influenciada per la nòstra (cf. Dante e Petrarca, e fòrça autres). Uc auriá trabalhat a la mesa en forma d'un "corpus" que s'es tranmés. E las vidas, aquí dedins, son un roman fabulós ont son meses en scèna los trobadors, sens gaire de respècte per la vertat istorica... L'important es de descriure un ambient, un mond ideal avalit ("un monde ... où le trobar était à son aise" coma ditz R. Lafònt), lo país dau trobar tant coma lo ressentissiá Uc.
S'Uc es l'autor de sa quítia vida, pausada "en abís" au centre dau "corpus" trobadorenc, amb una faussa depreciacion de l'autor qu'es satisfach de son òbra literària (Cansos fetz de fort bonas e de bons sons e de bonas coblas ) mas pas de sa vida ("anc no fo gaires eramorats") aquestes documents an un interés especial dins la literatura d'òc. Pro de causas i son suggeridas, o joslinhadas per omission. Los istorians de la literatura d'òc se carran de comentar e de tornar comentar aquelas allusions criptadas e aqueles silencis eissordoses. I tornarem mai bas dins aquesta pagina.
Per lo legeire qu'aima la bèla literatura d'òc e sas anecdòtas chanudas, vau lo còp de legir aqueles tèxts en demorant atentiu a la distància que i a entre eles e las autras biografias - romançadas tant e mai - que son un pauc la tela de fons. I a aquí un mistèri, un pichon quicòm mai, lo sentit de la vida veraia, e mai travestida. Uc se pintra el meteis e tanben s'amaga. Critica pas jamai sa valor literària mas es en permanéncia risolièr quand mira son itinerari. Risolièr e tendre. Mentre lo personatge sembla pas que siá estat manèu... Podiá auçar una dòna fins a la cima per sas cançons, o la desbauçar. O ditz. E es parièr dins las vidas. Los ancians trobadors de legenda son transformats en mites endaurats e malancònis, mas los contemporanèus escapan pas a l'arpa despietadosa dau critic. Sus aquel sicut coma sus fòrça d'autres, Uc de Sant Circ es un personatge modèrn estraviat dins las orrors e las meravelhas dau sègle XIII. Es per aquò qu'apassiona los cercaires.
La biografia (= autobiografia criptada) se declina en tres paragrafs. Una biografia oficiala freja, e doas istòrias d'amor. Mens polidas que las dels trobadors de legenda. Uc de sant Circ se met en scèna coma un personatge de roman picaresc, o melhor encara, coma un anti-eròi de fin de sègle XX. La sola causa que critica pas es sa sciéncia dau trobar. Era segur de sa valor. Mèstre dau ritme e de la rima (Cansos fetz de fort bonas) excellent musicaire (fetz .... bons sons), trobèt un autre biais pro particular, las estròfas cortas, los epigramas a la mòda antica, qu'aclimata amb gaubi en òc (bonas coblas ): vetz Na Maria de Mons es plasentera.
Tot aquò es un messatge rescondut que trauca l'espessor dels sègles, e nos'n mainam pas que ara, a boca de sègle XXI. Escotem lo crit jota-jasent a aquela istòria faussament picaresca e un pauc derisòria. Amb quatre retraches de femnas tot en nuàncias, mai verais que natura.
( tèxt: Dom Devic & Dom Vaissette Hist Gén Languedoc, X, 1885, p 259-260).
A. Una prumièira (auto-?)-biografia "oficiala" que poiriá ben èstre exacta e comola de jos-entenduts... e d'autoderision (o d'autocritica assumida) ?
1. (manescriches ABIKNP). N'Uc de Saint Circ si fo de Caersi, d'un borc que a nom Tegra. Fils fo d'un paubre vavassor, que ac nom n'Arman de Saint Circ, per so quel castels don el fo a nom Saint Circ, qu'es al pe de Sainta Maria de Rocamador, que fo destruitz per guerra e derrocatz. Aquest n'Uc si ac gran ren de fraires majors de se; e volgron lo far clerc e manderon lo a scola a Monpeslier. E quant ill cuideron que ampares latras, el amparet cansos e vers e sirventes e tensos e coblas, els fach els dich dels valens homes e de las valens domnas qua eron al mon ni eron estat; e com aquel saber s'ajoglari. El coms de Rodes el vescoms de Torena sil leveren molt a la joglaria, com las tensos e com las coblas qu'el feiren com lui, el bons Dalfins d'Alvernhe. Et estet lonc temps en Gascoingna paubres, cora a pe, cora a caval. Lonc temps estet com la comtessa de Benauges, e per leis gazagnet l'amistat d'en Savaric de Malleon, lo cals lo mes en arnes & en roba. Et estet lonc temps com el en Peitieu & en las encontradas, pois en Cataloingna & en Aragon & en Espaigna, com lo bon rei Amfos e com lo rei Anfos de Leon e com lo rei Peire d'Aragon; e pois en Proensa com totz los barons, pois en Lombardia & en la Marcha Trevisana. E tolc moiller en Tervisana, gentil e bella, e fez enfans. Gran ren amparet de l'autrui saber e voluntiers l'enseingnet a autrui. Cansos fetz de fort bonas e de bons sons e de bonas coblas & anc no fo gaires eramorats. Mas saup feigner enamoratz; e ben saup levar las soas dompnas e ben decazer, quant el lo volia far, ab los sieus vers & ab los sieus digz. Mas pois qu'el ac moiller non fetz cansos.
B. Lo roman d'amor literari amb l"avinent e bèla" Clara (d'Andusa?). Ont Uc fai semblant de se justificar en faguent una mena d'autocritica, mas garda lo ròtle polit.
2. Ms P. N'Uc de Sain Circ qui fo ni don ben l'avetz auzit. E si amava una dompna d'Anduza, que avia nom ma dompna Clara. Mout fo adrecha & ensenhada & avinens e bella, & ac gran volontat de pretz e d'esser auzida loing e pres, e d'aver l'amistat a la domesteguessa de las bonas dompnas e dels valenz homes. E n'Uc conoc la volontat d'ella e saup li ben servir d'aiso qu'ella plus volia; que non ac bona dompna en totas aquellas encontradas con qual ell non fezes que l'agues amor a domesteguessa, e noill fezes mandar letras e salutz e joias, per acordansa e per honor. E n'Uc be fasia las letras da las responsions que convenian a far a las dompnas dels plasers qu'ellas li mandavan. Et ella sofria a n'Uc los precs e l'entendemen, eill promes de far plaser en dreit d'amor. E ni'Ucs fetz mantas bonas chansos d'ella, pregan leis e lausan sa valor e sa beutat. Et ella si s'abelli mout de las chansos que n'Uc fasia de leis. Lonc temps duret lor amors; e mantas guerras e mantas patz feron entre lor, si com s'ave d'amors entre amadors. Et ella avia una vezina mout bella, que avia nom madompna Ponsa. Mout era cortesa e enseignada ; & ac gran enveja a madompna Clara del pretz e de la honor qu n'Uc li avia facha gazanhar. Si se penset e penet con pogues faire qu'ella tolgues n'Uc de la soa amistat e traes lo a si. E mandet per n'Uc, e dei li a entendre que madompna Clara avia autre amador a cui ella volia miels que a lui, e promes de far e de dir so que a n'Uc plagues. N'Uc, si con cel que non fo ferms ni lials a neguna que vas autra part volontier no s'en percasses, e per so que gran mal l'avia dit de madompna Clara, e per lo bel semblant qu'ella li fasia, e per lo gran plazer qu'ella li prometia, si se parti malamen de madompna Clara, e comennset a mal dir d'ella e lausar madompna Ponsa. Madompna Clara fo mout irada, & ac gran desdeng, que non s'en clamet ni rancuret d'ell. Longa sazon estet n'Uc amics de madompna Ponsa, attenden lo ben els plazers qu'ella li avia promes e qu'ella noill fetz negun; anz li mermet chascun dia los bels acuillimenz qu'ella solia far. E n'Uc, quan vi que aisi era engannatz, mout fo dolenz & iratz; & anet s'en a una amiga de madomna Clara, e mostret li tota l'ocaison per qu'el s'era loingnatz de madomna Clara, e preget la aisi caramen con el poc qu'ella degues cercar la patz entre madomna Clara e lui, e far qu'ella si degues rendre gracia e bona volontat; & ella li promes de far tot so queil en poiria far de bon. Et ella dis tant a madompna Clara e la preget qu'ella promes de far la patz con n'Uc. E Si ordeneren que n'Uc fos a parlamen con lor doas; e si fo el, a fetz la patz mout amorosament E d'aquesta raso si fo facha aquesta chansos que ditz: "Anc mais non vi temps ni sason."
(Version de l'idilli entre Uc e Clara en occitan modèrn a la pagina sus Clara d'Andusa).
C. Lo roman d'amor e de guèrra amb Stazailla, dòmna de Trevisana, que "a totz prometia plasers" (prometiá plaser a totes) e "no temia blasme " (crenhissiá pas lo repròchi). Un reglament de comptes sens pietat.
3. Ms. N2. N'Ucs de Saint Circ si amava una dompna de Trevisana, que avia nom dompna Stazailla, e si la servi e la honoret de lausor e de prez, i fez de bonas chansos d'ella; & ella recebia en grat l'amor el prec e l'entendemen el ben dich de lui, el dis de grans plasers, eil promes mains bens plasens. Mas ella si fo una dompna que volc que tuich l'ome que la viren, que fossen d'onor e de be, entendessen en ella; & a totz soffri los precs e los entendemens, & a totz prometia plasers a far & a dire e sin fez a moutz. N'Ucs sin fo gelos d'aiso qu'en vi e qu'en ausi, e venc a guèra & a mescla com ella. Mas ella era una dompna que no temia blasme ni rumor ni maldit. Gran guerra li fez longa sason, & ella pauc la presava. E n'Ucs atendia tot dia qu'ella queris patz e concordia, e qu'el entres en tal rason cum ella qu'el en feses una chanson avinen. E vi que noil venia, & en fez de la rason qu'el svia una chanson que diz: "Longamen ai atenduda".
De qué nos ensenhan aquelas "vidas"?
Robèrt Lafònt nos rementa coma cau legir aquelas "Vidas". Pas coma un document rigorosament exacte, de tot segur. Las cau prene per çò que son: "La critique ne s’est pas fait faute d’infirmer la validité du témoignage : erreurs manifestes plus mensonges patentés. À mon avis, elle a trop négligé le plan de validité de la Vida, qui n’est pas de dire la vérité, mais d’avérer un mythe ... donné pour la vérité d’un temps d’avant". Las "vidas" fixan l'image idealizat d'un mond esvalit. Dins aquela amira son "veraias": nos assabentan sus l'èime de sos autors.
Lo luòc de naissença d'Uc: Tegra (Thegra, canton de Gramat, arrondiment de Gordon). Aquela question e la dau castèl de Sant Circ e los ligams amb la familha Faidit (e òc) son estats menimosament estudiats per Joanina-Marty-Basalgas ("sur les traces du troubadour Uc de Saint Circ"). Cau legir aquel estudi apassionant. Uc, pichon fraire darrièr vengut de tota una tropelada d'ainats, faguèt semblant de los escotar, anèt a Montpelhièr. Perqué Montpelhièr?
La ciutat des Guilhèms es en trin de venir una capitala intellectuala de l'ensèms occitanò-catalan, amb sas universitats que los senhors e los avèsques an afavoridas, e que dempuòi 1180 se desvolopan. La rota de Carcin a Bas Lengadòc es pas nòva. A Montpelhièr de carcinòls fan soca e fan fortuna. En 1206 un nommat Raimon de Caurs es cònsol de Montpelhièr e serà pas lo sol entre 1245 et 1336. La rota de Carcin a Bas Lengadòc, coma o mòstra Joanina-Marty-Basalgas ("sur les traces du troubadour Uc de Saint Circ") es d'en primièr un axe comercial, de l'Atlantic (La Rochelle) fins a Miègterranèa. Los carcinòls tant coma los peiregordins lo conoisson ben, avèm vist aiçò amb los trobadors lemosins familiars de la cort dels Guilhèms. Mas i a tanben l'ambient boleguiu d'aquelas universitats nòvas, dobèrtas. A la seguida de Guilhèm VIII, entre 1204 et 1349, los reis occitanòcatalans de Montpelhièr, d'Aragon e de Malhòrcai quitaràn pas de n'afavorir lo creis. Lo cardinal Conrad donarà en 1220 sos estatuts a la Facultat de Medecina, e lo 27 de març 1242, l’avèsque de Magalona, Joan II de Montlaur, donarà a la Sala l’Avesque los estatuts per la Facultat de las Arts. En 1289 los mèstres de l'Universitat de Montpelhièr an drech de bailar lo gra universitari mai naut dau temps: la licencia ubique docendi. Licéncia d'ensenhar ont que siágue. De mai, au contra de Tolosa que, tre 1229, es bailejada per la Sorbona parisenca, Montpelhièr fai t partida de la prumièira generacion de las universitats europencas. Son saber ven prumièr d’Itàlia, e tanben d’Andalosia. Tre 1150 lo mètge Judah Ben Tibon s'èra fixat a Lunèl en aduguent en tèrra d’òc las conneissenças medicalas e scientificas de Cordoba. Aitanben quora en 1316 un papa caorsin prenguèt la mitra jot lo nom de Joan XXII, fondèt en 1336 dins sa vila de Caòrs una universitat nòva amb de mèstres venguts de Montpelhièr.
Totjorn en seguissent la menimosa enquista de Joanina-Marty-Basalgas ("sur les traces du troubadour Uc de Saint Circ") sèm menats a admetre qu'Uc estudièt au Clapàs dau temps de las darrièiras annadas dau sègle XII (dau temps ufanós de Guilhèm VIII e d'Eudoxia) e de las prumièiras annadas dau sègle XIII. Las universitats èran un mond oleguiu en trabalh de naissença. S'i podiá estudiar gramatica, retorica e logica. Las tres prumièiras brancas dau saber, sonadas lo trivium. E se sap qu’un mèstre preclar las ensenhèt aquí en fin de sègle XII, devèrs 1190, Alain de Lille. Donc, ambient boleguiu, saupre novèl, lo jove uc aquí dedins, mandat per los ainats per estudiar, nos vòu far creire que faguèt l'escòla bartassièira per aprene puslèu lo mestièr de joglzar. Aquí se trufa a bèles uòlhs vesents d'el meteis e de nautres. N'aprenguèt pro per escriure en 1240 lo "Donatz povençals" jot l'escais-nom d’Uc Faidit...
Mas interessem nos mai a la pontannada montpelhieirenca d'Uc. Totjorn segon Joanina-Marty-Bazalgues, "Uc de Saint-Circ, enfin, a peut-être été témoin de la montée en puissance de la bourgeoisie montpelliéraine qui verra le 15 août 1204 Pierre II d’Aragon et Marie de Montpellier jurer de respecter les libertés conquises. Quelques années plus tôt a-t-il assisté à la fondation, par Gui de Montpellier, de l’Ordre hospitalier du Saint-Esprit ? Cet ordre aura des ramifications en Quercy."...
Uc de Sant Circ èra, segon los istoriografs oficials, actiu entre 1211 e 1257. Se pòt imaginar qu'entre 1211 e 1220 es en Occitània e tot còp dins lo relarg de Montpelhièr que desplèga son activitat. E que l'idilli (literària mas benlèu un pauc mai, congostem nos de l'ambiguïtat) amb Clara d'Andusa se plaça dins aquela pontannada. Mas après Montpelhièr anèt en Itàlia entre 1220 e , mentre se descadenava la crosada albigesa. Enlai sojornèt a las corts de Corrado Malaspina e d'Alberico da Romano.
Entre 1211 e 1220 se passan aitanben pro de causas se relegissèm de pròche la biografia. Passam a la cort dau comte de Rodés (Enric 1er, 1208-1222) e a la dau vescomte de Turena (probable Raimon III, fraire de Maria de Ventadorn). Es aquí que se forma per de bòn au mestièr ("si'l levèron molt a la joglaria, com las tençons e com las còblas qu'el feiren com lui"). E tanben, incontornable dins lo païsatge dau trobar d'aquela pontannada, lo "bons Dalfins d'Alvernhe". E puòi nos retrobam per un periòde d'aventuras mauseguras en Gasconha, pro long ("estet lonc temps") ont lo trobador viu paure, "quora a pè, quora a caval". Fins que, cantant la "comtessa de Benauges", se ganhèsse d'en Savaric de Mauleon. Que ne faguèt un favorit, e " lo mes en arnés & en rauba". Aitanben Uc demòra de temps a la cort de Savaric (estet lonc temps com el en Peitieu & en las encontradas). Robèrt Lafònt remarca aquí dessús:
"La Vida fait de lui un protégé de Savaric de Mauléon : on sait que celui-ci en 1213 était aux côtés de Raimond VI contre les Français, mais prit le futur Raimond VII en otage pour ne pas avoir été payé de son service mercenaire. Il devait par la suite balancer sans cesse entre Capétiens et Plantagenêts. En 1218, il amena Uc de Saint-Circ en Espagne. Il partait lui-même pour la Croisade en Orient."
Las corts qu'Uc frequentèt "en Cataloingna & en Aragon & en Espaigna" son mençonadas dins la "vida". Son prestigiosas. Vesèm Uc a la cort dau "bon rei Amfos" (Amfós VIII, rei de Castelha, 1158-1214) e dau rei Amfós de Leon (Amfós IX, 1188-1230), e dau rei Pèire d'Aragon. Se seguissèm la biografia, aquel viatge detràs los pirenèus se plaça a partir de 1218, après son sojorn gascon e la longa residéncia en cò de Savaric de Mauleon. Aquò marcha pas vist que Pèire II morís en 1213 e Amfós VIII, de Castelha en 1214. Uc conois ja aquelas corts, las a frequentadas abans la crosada albigesa que se descadena en 1207. Donc dins la prumièiras annadas dau sègle XIII. Ont lo podèm imaginar grand viatjaire entre Andusa, Montpelhièr, Barcelona, las autras capitalas ibericas...
Après aquel darrièr viatge "espanhòu", retrobam Uc en Provença, ont, aquí, frequenta la cort de "totz los barons". "Comme on le voit, fai remarcar Lafònt, Uc fréquente cours et lieux qui savent accueillir le trobar, mais hors des terres de Toulouse, sans occasion de rencontrer l’occupant français.". E d'aquí, passa "en Lombardia & en la Marcha Trevisana". Sèm en 1220. La vida "oficiala" o marca coma una fin. Se marida e quita de cantar, ponch finau: "E tolc moiller en Tervisana..."... Pas tant simple.
Sabèm qu'Uc vai frequentar las corts de Corrado Malaspina e d'Alberico da Romano. Sabèm qu'escriurà un "violent sirventés ... contre Manfredo II Lancia, postérieur nécessairement à son élection comme podestà de Milan en 1253." . Donc de tot segur s'es pas arrestat de cantar .
Aquela pontannada italiana es donc pro longa. De 1220 a mai tard que 1253. Mai d'un tèrç de sègle. E aquí, luònh de s'arrestar de cantar coma o ditz la vida, fai tres causas de remarca.
Primièr, contunha son activitat de trobador. Sa produccion poetica totala compren 44 peças: 15 cançons, 18 coblas esparsas e sirventés, que d'unes sosténon la politica guelfa d' Alberico contra Federic II e Ezzelino da Romano, 9 tençons, un partimen, un salut d'amor. "Il est remarquable que les poètes faidits, en amenant avec eux le genre du sirventés, l’aient fait servir à une intervention dans les affaires italiennes, au moment où les affaires occitanes auraient pu paraître plus graves à leur jugement". Aquò's que lo trobar es aclimatat en Italia. Pren part a la vida de l'epòca, cortesa o guerrejaira, tant coma au sègle d'abans los trobadors s'èran implicats dins los conflictes feudaus en Aquitània. La perfiècha aclimatacion dau "trobar" en Italia i permetrà d'èsser una compausanta fondamentala de l'espelison de la literatura italiana autoctòna. Que renegarà pas jamai aquelas originas, mentre en França una granda capa de plomb vai lèu cobrir aquel prestigiós moment de la literatura...
Segond: Uc fai milhor qu'aquò. Son nom rèsta ligat a l'activitat d'antologia e de divulgacion en Italia, de la poesia trobadorenca, au moment que cabussa dins lo declin. Los tèxtes, recampats dins de "cançonièrs", amb las "vidas" e "rasons" que i servisson d'introduccion. Robèrt Lafònt pausa la question: "cette Vida est-elle une autobiographie, comme l’ont cru certains ? Dans ce cas, il faudrait donner son importance à la mention d’une éducation particulière de jongleur-chroniqueur : " el amparèt … e’ls faich e’ls dich dels valens hòmes e de las valens dòmnas que eron al mon, ni eron estat ; et ab aquel saber el s’ajoglarí ". C’est ainsi qu’Uc s’est donné la compétence de biographe qui passe dans les Vidas qu’on lui attribue.". Uc de Sant Circ a bastit (o largament contribuit a bastir) un monument per perennisar la cultura dau trobar tala que l'aviá intensament viscuda entre benlèu 1195 e 1220. I a mes los tèxtes qu'aimava, las legendas biograficas qu'aviá reculidas, de jutjaments sevèrs sus fòrça de sos contemporanèus... e s'es plaçat au mitan, sens aver l'èr d'i tocar, dins una autò-presentacion plena de jos-entenduts e de voids, amb un sentit estonant de l'autoderision. " Si Uc est l’auteur de sa biographie, il faut comprendre qu’il tient à présenter à ses lecteurs d’au-delà des Alpes un monde occidental où le trobar était à son aise, pour mettre ce trobar dans de nouvelles aises en pays d'accueil. C’est là une interprétation ... pour expliquer la thématique d’ensemble des Vidas et Rasons."
E aquò s'acaba pas aicí. En tresen, Uc de Sant Circ es tanben gramaticaire. Lo prumièr en lenga vulgara. Sabèm, mercés a Saverio Guida, que lo trobador Uc de Sant-Circ e lo gramaticaire Uc Faidit son la meteissa persona. Car jot lo nom de Uc Faidit, nòstre trobador escriguèt en 1240 a la demanda de dos chivalièrs de la cort de Federic II (Iacopo de Mora e Corrado Zucchi di Sterleto) lo Donatz proensals, es a dire la pus antica gramatica de la lenga occitana, amb las "Razos de Trobar" de Raimon Vidal de Besalú. Lo Donatz Proençals serà legit en Itàlia, mas pas en Occitània ni en Catalonha (P. Bèc: Anth Prose Occit moyen âge tome II, p 21).
"Nous avons de cette grammaire, suivie d’un dictionnaire des rimes, une version latine. Cet ouvrage est novateur et permettra à Dante de distinguer le volgare du latino. À partir des travaux de Saverio Guida il faut donc réévaluer l’apport d’Uc de Saint-Circ/Uc Faidit qui fut l’un des précurseurs de la Renaissance italienne."
Lo poèta Petrarca cita Uc de Sant Circ in Triumphus Cupidinis IV 55, amb Aimeric de Peguilhan, Bernart de Ventadorn e Gaucelm Faidit.
Uc de Saint-Circ. 1217-1253. Poésies de Uc de Saint-Circ. Ed. A. Jeanroy et J.-J. Salverda de Grave. Toulouse, Bibliothèque méridionale 15, 1913.
The "Donatz proensals" of
Uc Faidit / edited by J.H. Marshall. -- London : Oxford University Press, 1969.
(University of Durham Publications) 420 p. ; 23 cm
tèxts a Arnauts Babèl: Uc
de Saint Circ
Los trobadors faidits estudiats per Robèrt Lafont.
Joanina Martin-Basalgas sur les traces du troubadour Uc de Saint Circ
Los trobadors a la cort de Guilhèm VIII e d'Eudoxia