Lo JÒC DE MàLHO'
E SON POÈTA
Divendres 11 de junh 1937
Lo poèta latin disiá - e s'es pas
fach un fenhant d'aquela citacion "Multa renascentur... " Fòrça
causas renaisson, de las qu'òm cresiá mòrtas per totjorn S'aquò's vrai, coma
me sembla, o es encara mai d'afortir que fòrça causas se desrevelhan, se
reviscolan e reflorisson alòr qu'èran solament non pas mòrtas, mès
entredormidas, anequelidas e passidas...
Aquò's vrai, per exemple, de fòrça jòcs e 'spòrts venguts tant à la mòda
ara, e d'abòrd dau mòt d'espòrt el-mème. Quauques puristas recauquets s'esfraian
de veire aquel anglicisme envasir (embé bravament d'autres) lo francés que se
parla uòi. Dessoblidan pas qu'una causa : es qu'aquel pretendut anglicisme es
un mòt de vièlh francés e de vièlha lenga d'òc, jota la fòrma : "depòrt"
o "despòrt", e qu'en passant la Mancha per desbarcar en França, a
pas fach que tornar d'onte èra partit.
Antau poiriam trobar dins nòstres vièlhs jòcs tradicionals de l'arc, dau balon,
de la pauma, dau tamborin o tambornet, l'origina e lo modèl de mantun dels
espòrts que se practican ara, jota de noms mai o mens diferents, e de fes que i
a mai o mens estrangièrs.
Per aqueste vèspre, es dau jòc de màlhol que vòle dire quauques mòts,
subretot perdequ'es, au Clapàs, lo mai local e lo mai renomat. I a perquinaquí
dos cents ans, d'Aigrefeuille, qu'escriviá vers 1730, ne'n disiá aiçò dins
son Istòria de Montpelhièr :
"Le jeu du mail est plus ancien et plus particulier à la ville de Montpellier que le jeu de ballon, puisqu'on dit, en proverbe, que les enfants y naissent un mail à la main ; il est vrai qu'ils s'y exercent dès qu'ils sont en état de marcher ce qui leur donne une adresse toute singulière et qui les fait passer pour les plus habiles joueurs de l'Europe ; j'en ai vu qui, dans trois coups, s'engageaient à mettre la boule dans la coupe d'un chapeau à cent pas de distance, et ils ont plusieurs autres coups d'adresse qui les font rechercher (de quelque état qu'ils soient) par tous les grands seigneurs qui s'arrêtent à Montpellier. Nous nous souvenons avoir vu M. le duc de Verneuil, gouverneur du Languedoc, faire sa partie le long de la citadelle, dans le jeu qui a retenu son nom, et prendre pour second un artisan, célèbre joueur qui étant consulté sur les parties qu'on proposait à son adresse, lui disait souvent en son patois Jogatz, monsenhor, ieu e vos los ganharem ".
Aquò prova que l'artisan en question èra pas tant sòt que mau abilhat e qu'aviá consciença de sa valor; e prova tanben que lo jòc de màlhol es estat, de lònga tòca, una escòla de frairetat e d'egalitat - causa ben naturala, puòi que totes los jogaires ié son chivalièrs... mes aquò's un autre afaire, que n'anam reparlar totara.
D'Aigrefeuille nos cònta encara que lo
marqués de la Trossa, luòctenent general e comandant dins la província de
Lengadòc, faguèt faire un autre jòc de màlhol, de lòng de la muralha de l'Espitau
General, jòc que partissiá de la pòrta dels Carmes e anava jusqu'au potz de
la Sèrps. Mès n'i aviá pas pro, tant se'n manca ! d'aquel jòc e de lo de la
Citadèla per totes las partidas que se fasián dins Montpelhièr. E lo pus
grand nombre se jogavan dins los camins e caminets qu'enròdan la vila : aquí
las pèiras, la tèrra e las èrbas, los valats e la rasas rendon lo jòc mai
dificille mès mai interessant ; dau mai es mau-aisit, dau mai se ié devon
mostrar la fòrça e lo biais dels jogaires. Un soveni d'aqueles "màlhols"
rustics demòra dins lo nom d'un dels camins e carrièiras dau Clàpas, e prova
en mème temps la granda favor d'aquel jòc qu'un pauc tot lo monde practicava,
jusqu'als capelanets dau semenari : es lo "camin dau
jòc-de-màlhol-dels-abats", au quartièr de la Pèira Roja, quauques
centenats de mèstres darrièrs l'ancian Grand-Semenari, onte son uòi las
Archivas de l'Erau.
Las beutats de la lèva e de la massa dins los camins cobèrts de la campanha
montpelhieirenca, son encara cantats dins un preciós pichòt libre: Le Noble
Jeu de Mail de la ville de Montpellier, per M. Sudre, estampat en 1772 encò de
Martèl, e reeditat tr'o quatre còps dempuòi.
"Ce jeu, ditz mèstre Sudre, a toujours été regardé comme un des plus innocents et des plus agréables amusements de la vie ; puisqu'en réunissant la force à l'adresse, il rend sain et robuste, et donne à la jeunesse la dextérité et l'agilité du corps, si utiles pour le maniement des armes et pour l'exercice des arts mécaniques. L'intervalle nécessaire pour rejoindre la boule procure l'agrément d'une douce promenade ; la conversation, le plaisir du jeu, donnent de l'appétit et aident à la digestion. Enfin, tout le monde sait l'utilité de la gymnastique, pour prévenir les maladies, et en guérir quelques-unes : l'agitation qu'on se dònne, en poussant la boule d'espace en espace, fait un merveilleux effet pour la transpiration des humeurs, et il n'est point de rhumatismes, et autres maux semblables, que l'on ne puisse par là prévenir ou guérir: car de tous les jeux d'exercice, le jeu de mail, au jugement de la Faculté de médecine de Montpellier est le meilleur pour la santé".
Quand se pensa que lo màlhol pòt èstre e es sovent, embé rason, comparat au gòlf anglés, i a quicòm d'amusant dins un autre passage dau librilhon dau brave Sudre.
"Les Anglais qui arrivent dans Montpellier, (çò-ditz) ne peuvent d'abord se persuader que tant de personnes puissent s'amuser à courir disent - ils, après un morceau de bois : mais ils reviennent bientôt de leur erreur.."
Mès caudriá tot citar e tot comentar
d'aquela òbra d'un amator competent e afeccionat : la solemnitat de sa
dedicàcia a "Messieurs les amateurs du Nòble Jeu de Mail" ; lo
lirisme de sa prefàcia, onte ditz las vertuts dau jòc clapassièr e debana sos
titres de noblessa atestits per lo prince-arcavèsque de Colonha,
Clemens-Auguste, lo rèi d'Espanha dòn Carlòs, l'infant dòn Felipe, duc de
Parma, e una banastada d'autres grands personatges ; la precision e los detalhs
de son " avertissament " precaucionós coma se pòt pas mai.
Après aquò, venon los " Principes pour apprendre à bien jouer au mail
": causida dau màlhol, de la bola, posicion dau còs, dels pèses, dels
braces, etc. ; e puòi lo "Reglament" en 77 articles - pas un de mens
- onte tot es previst, reglat, esclarzit e definit, embé de polits dessenhs
finament gravats sus pèiras per de dire de ben esplicar los mai espinhoses.
Puòi encara, i a lo Reglament dels palamardièrs ; e enfin, coma boquet, lo
Reglament especial per lo tiratge dau glòbo, qu'aquò's totjorn estat e que
demòra lo pus bèu e lo pus fòrt dels exercices dau jòc de màlhol.
Los palamadièrs, que vène de dire, aquò-z-èra los fabricants e logaires dels
màlhols o palamards. Un dels mai famoses de l'epòca èra mèstre Francés
Grasset ; trobam son nom, coma prumièr cònsol de la corporacion, dins l'aprobacion
donada per lo còrs dels palamardièrs au libre de M. Sudre. Los mèstres
palamardièrs èran organizats segon un estatut aprovat per lo senescal de
Montpelhièr lo 4 de setembre 1668 e per arrèst dau Parlament de Tolosa dau 28
de novembre de la mèma annada.
Dins tota aquela epòca, se parla ben de màlhol e de palamard, e mème de
" nòble jòc ", mès pas jamai de chivalièr dau bòi-rotlant. Aquel
titre apareis pas qu'embé lo 19° siècle e lo trobam per lo prumièr còp
escrich en 1822, sus una reedicion de la brocadura de Sudre onte es marcat :
"Montpellier, de l'imprimerie d'Auguste Ricard, ancien Chevalier du
Bois-Roulant"
D'a partir d'aquí, aquel escai-nom es
emplegat de lònga, subretot per
los poètas que celèbran lo màlhol e sos champions. Les Chevaliers du
Bois-Roulant aquò's lo titre d'una peceta d'un acte, de Pèire-Auguste Fajon,
jogada lo 18 de febrièr 1858 au Teatre de Montpelhièr. E las nombrosas
poësias de M. Pappas, dedicadas à sos colègas dau palamard, son estadas
reculidas e publicadas jota lo titre : Etrennes à MM. Chevaliers du
Bois-Roulant.
Mès lo poèta lo mai original e lo mai
clapassièr dau jòc de màlhol, aquò's lo notàri Eugèni Vianès, l'autor de
las Recreacions d'un caçaire, qu'entre autras obretas escriguèt en 1855 :
"Lo jòc de màlhol anoblit o los chivalièrs dau bòis - rotlant".
Aquela poësia galòia, ben dins l'eime popular dau Clapàs, plena de mòts
gostoses e d'espressions granadas, a tengut còp mai de mièg-siècle ; copiada
e recopiada o redicha de boca en boca, èra encara pro conoguda pauc de temps
dabans la guèrra. S'amerita d'èstre reviudada e, per clavar aqueste
charradissa, me sembla que s'endeven coma la pèira à l'anèl. Vejaicí donc :
LO JÒC DE MALHOL ANOBLIT,
O: LOS CHIVALIÈRS DAU BÒI-ROTLANT.
Per la noblessa militèra
Mai d'un corrís après la gloèra;
Nautres, pus calmes, nos passam
De çò que còsta tròp de sang
Sèm chivalièrs, mès nòstras armas
N'an pas jamai costat de larmas
Aicí l'istòria dau blason
A quau devèm nòstre renom.
Una comtessa de Tolosa,
Onèsta, mès fantasieirosa,
Aviá jurat qu'apartendriá
Au pus adrech que trobariá
Dempuòi lòngtemps batiá l'estrada,
E n'èra pas mai avançada,
Quand s'arrestèt à Montpelhièr,
Chès Grasset lo palamardièr.
Dins la botiga à pena intrada
Tròba la partida assemblada.
Vei autorn d'ela vint garçons
A l'uòlh ardent, au braç nerviós
"Enfants, ço ditz, cèrque un jogaire
Que per son biais sache me plaire
Cèrta, lo que reüssirà
Serà mon òme, o non volrà"
Sus sa peitrina, dins la rega
Coma se voliá faire lega
Croseta d'òr e de jaiet
Brilhava mai qu'un miralhet;
Chacun badava la tornura
D'una tant bèla creatura ;
Aussí jusqu'au mendre apendrís
Totes volián ganhar lo prix.
Mèstre Francés qu'èra una lama,
Faguèt las onors à la dama
En ié diguent : "Deman au prat
Lo grand rodet serà plantat.
Aqui veirés se ma joinessa
Manca d'adressa e de soplessa
Puòi causiretz dins lo molon
Lo que tirarà lo milhor"
......................................................................
Lo lendeman, après la sopa,
Joines e vièlhs, totes en tropa
Als prats d'Arena corrissián
E d'arribar trefolissián
De ganhar sa femna a la cibla.
Era una causa tant risibla
Que, per la raretat dau fet,
la vila entièira sortiguèt.
Jota l'abric d'una ramada,
Coma un simbèl èra quilhada
la bèla de quau lo destin
Anava lèu prene una fin;
Flors e diamants a sa coifura,
Riban d'asur à sa centura
Venús, s'aviás ressuscitat,
Auriás pallit à son costat.
A la fin, un còp de totora
Dau grand combat anonça l'ora
E lo que pareis lo prumièr
S'atròba un ragòt de bochèr;
Coma èra famós à la tòca
Disiá : vas veire quanta mòca
Mès, n'agèt pas tant de caquet
Quand agèt fach dos còps sablet.
......................................................................
Un fornièr dau fausborg de Latas
Que n'aviá pas grep à las patas,
S'avança fièr dedins lo rond
En grand costume de mitron
Au còp de sa pesanta maça
Bola de bòi franchís l'espaça;
S'aviá rencontrat lo rodet
L'auriá traucat coma un bolet.
.......................................................................
Puòi arribèt quatre o cinc còlas
De rampelins e d'armanhòlas
De los qu'an tot just un gravièr
Jot la semèla dau solièr ;
Que, tantòst nauts e tantòst basses,
Van broncar totjorn als bertasses
Aussí, pendent un bòn moment,
Serviguèron d'amusament.
Lo pòpulus cacalassava,
E la comtessa marronava,
Quand tres jogaires fachs au torn,
Desquilhan chacun à son torn.
Lo prumièr, nòblament ié manda;
Lo segond pica sus la banda,
E lo troisième, triomfant,
Emplastra lo glòbo en mitan.
Los autbòis aderé bufavan
E los tamborins rampelavan
Mèstre Françoès, totjorn charmant
Pren lo ganhaire per la man,
Lo mena drech à la ramada
E dabans tota l'assemblada
Après avedre saludat
Antau s'anoça a la bèutat
- " Lo qu'a ramportat la victòria
Lo que dau màlhol fai la glòria,
Madama, es aicí dabans vos :
Regardatz - lo, coma es urós
Ere segur de son afaire
Car es un fin apoticaire,
E los messiurs de son estat
Raramen pican per costat "
- "Tant milhor, respònd la
comtessa
Se me preniá quauca feblessa,
Puòi qu'aquel òme es tant adrech,
De mon mau conoitrà l'endrech
En atendent, aicí lo gage
Que ié dòne per que s'engatge".
... E Foqua, remerciant Dieu
Acceptèt l'anèl esposiu.
Antan se finiguèt la fèsta ;
Pus tard, la carriòla prèsta
A la messa los enmenèt,
Mèstre Françoès la serviguèt;
Tot anèt ben la matinada,
I'aguèt mèma una serenada,
Onte se ditz que lo piston
Joguèt milhor que lo violon.
Quand lo Rèi conoguèt l'afaire
Veguèt qu'aviá quicòn à faire
Per un país qu'aviá fornit
A sa cosina un bòn marit
Fondèt alòr, per ordonança
Nòstre òrdre, conogut en França.
Jot lo titre, nòble e galant
De Chivalièrs dau Bòi Rotlant.
Las autras Cronicas radiofonicas de Pèire Azemà
Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la literatura dau sègle XIX