L'occitan, lenga qu'a retrobat son estatut de lenga de cultura que pòt tot dire, au cap d'una aventura rambalhosa, e l'Esperanto, lenga creada ex nihilo dins l'amira d'augmentar la compreneson e la frairetat entre los pòbles… Pòt semblar que tot las dessepara : l'anciana, la millenària que tot condemna a morir e que pasmens vòl sempre se conquistar la vida, e la novèla, congreada dins una artificialitat totala, jòc intellectual que dona d'aire a un sòmi de matematician. Doas situacions de lengas bravament singularas coma que siá. E l'idèa èra venguda de confrontar las experiéncias e de comparar nòstras istòrias e nòstras perspectivas. Lo Centre PEN Esperanto convidèt pro coralament lo PEN occitan a participar a un colloqui sus las doas lengas a la Chaux de Fond ont a son sèti geografic per aprigondir aquela question. Acamp ric, sosprenent, que ne tirèrem bravament de causas interessantas.
Doas culturas totalament improbablas, dins lo mond dau sègle XXI. Una eissida dau sicap d'un òme sol, e qu'a fach son camin. L'autra reconquistada au rebors de tota prediccion rasonabla, sus una destruccion planificada e quasi completament executada. Aviam de causas d'escambiar e es çò que faguèrem dos jorns a de reng. Los esperantistas ne sortiguèron ravits d'aver descobèrt fòrça de causas. Nautres occitans tanben. Ne tornam lo cap plen d'idèas. Una de las leiçons es qu'una lenga pòt partir de pas res e viure, crear una cultura e una comunitat que ne finís per se considerar coma un pòble. E puòi tanben qu'una lenga de cultura es associada a de valors, un art de viure, una filosofia. E pòt èstre consubstancialament ligada a d'autras valors de civilizacion que guèrra, dominacion e profièch. E fòrça causas encara.
**
« Crear una lenga e una literatura :
agachs crosats entre l’esperantisme e l’occitanisme », Collòqui de la
Chaux de Fond ; (Soïssa), 6-8 d’Agost de 2014.
L’idèa n’èra venguda l’an passat au congrès PEN de Reykjavík. Giorgio Silfer nos aviá convidats a festejar a l’entorn de botelhas de vin requist dau Milanés l’anniversari de l’accession de l’Esperanto au reng de lenga literària. E me parlava de Robèrt Lafònt e de Fausta Garavini qu’aviá rescontrats mai d’un còp. L’interessava de faire un parallèl entre la creacion totalament novèla d’una lenga artificiala e lo reviudament pinhastre d’una lenga de cultura millenària maugrat l’indiferéncia de la societat e l’acarnassiment destructor de força de mond.
Per ieu lo subjècte èra completament nòu. L’istòria de la renaissença occitana es un afar que m’apassiona e que conoisse ben. Silfer me questionava, li respondiái, mas èra tot un roman, lo nòstre, e ne voliá saupre mai. Vesiá fòrça d’elements de comparason. E perqué pas ? Per Sully-André Peyre l’occitan èra lo novèl esperanto, valent a dire lo produch perilhosament farlabicat d’un artifici total, opausat a l’ufanosa lenga de Mistral, anoblida per son drech de cap d’òbra e perfiechament fixada, parangon d’autenticitat. De verai dins aquelas contèstas esperanto a un sentit pejoratiu, a bèles uòlhs vesents.
E quora faguère circular aquela idèa demest los occitans me mainère que i aviá mai de ligams qu’aquò entre las doas utopias linguisticas. Que fòrça d’occitanistas avián agut un aujòl o un pròche que s’èra apassionat que ben talament per l’Esperanto… Aquel afar que me semblava un pauc bistòrt, èra estat a de bon un afar de societat.
**
Aquò’s Giorgio Silfer que me ven quèrre a la gara de la Châlx. M’explica qu’un dels primadièrs de l’Esperanto èra regent aicí au Lôcllo e se sonava quicòm coma Hans Dubois. La Châlx es una ciutat bastida sus un pendís, un pauc coma Lausanne, e lo Centre Esperanto es dins lo naut, per en dessús d’un plantièr ont se veson una dotzena de pomièrs arrabugassits ? Sus una tepa penjaluda, qu’es tanben un pargue dedicat a la cultura esperantiana. Cultura que ne sabe pas res o quasi fins ara mas que ne vau aprene bravament dins las doas jornadas que venon.
Dempuòi la gara lo Centre Esperanto es ben marcat per de flèchas. I montam en autocarri. Agafe un nom que m’escarrabilha : « Rue de la Fusion ». Verai i a tota una tièira de noms que fan allusion a la fisica. Aquela de l’electron es tot pròche. Los esperantistas avián, Giorgio m’o mostrarà, sèt ostaus arrenguieirats aquí sus lo pendís dominant la vila, nauts amb de volets verds e d’escalièiras de granit. Ne demòra pas qu’un de sieu e i an fach son centre. Es donc una bastida nauta e simpla, perduda dins un quartièr residencial quietós, que m’es presentada coma un dels còrs bategants de la nebulosa esperantista escartairada sus tota la planeta. D’un cèrt biais me sembla pas qu’un ostau endormit darrièr sas ventanas verdas. Un autre tot vesin a cima d’una tepa druda es una escòla privada per manits, « l’escòla de la granda orsa » [Cossí o dire en òc ? L’Orsa o lo carri de las armas, segon lo diccionari d’Alibèrt] ont los manits estúdian tanben d’esperanto. Sempre l’esperanto. A de reng aqueles tres jorns Giorgio me lo mostrarà a totes los recantons de l’istòria e de la geografia, ont m’ère pas jamai imaginat de l’endevenir. D’esperantistas correspondent amb Jaurès, (qu’i creseguèt pas gaire, ço sembla), amb Ghandi, amb Pompeu Fabra, qué sabe ieu. Un estonant mond parallèl escondut au còr dau nòstre e ont « Òc » se ditz « Jes » coma lo « Yes » anglés e « non », ço sembla, « merci ». Ont se saluda las femnas en lor baisant la man a la mòda centro-europenca, e ont lo plat nacional es la tartra a la fraga. D’autres mots : « bona matino », « bonan apetiton », « dankon » per mercé. E per portar un brinde : « jé via sano ».
Dintram dins l’ostau e i montam long de cranes degràs de granit blanc e Giorgi me mostra lo cambron tot simple ont vau passar tres nuòchs. Lechòla estrecha. Per la fenèstra los arbres. Sus l’endavant un polit òrt enflorit en penda s’anermassís una idèa, estent que, me ditz Perla Martinelli, i a pas digus per se n’entrevar. Totes los que venon aquí son d’intellectuals e s’i entendon pas gaire en flors. Aquò balha un estranh biais de palais de la Bèla au bòsc endormida a aquel ostau tot silent. Au bas de l’òrt i a una tepa e un banc asornat d’una estèla en sovenir d’un esperantista defuntat. Aqueste centre esperantista de la Châlx ont nos atrobam foncciona tanben coma escòla e coma aubèrga.
**
Los escambis informals son ja l’ocasion de descobrir que l’esperanto es pas solament lo joguet artificial e freg qu’imaginariam, mas un otís que carreja las emocions de la vida. E que los que lo practican se sentisson ligats per una autentica comunitat de lenga, emai aicesta non aguèsse ges de territòri. Se son quitament federats en una ciutat virtuala. Aquò’s recent, s’es fach au virar d’aqueste sègle. E aquela lenga l’afeccionan que ben talament, foncciona, tota plegadissa, e permet de reviradas que pegan idealament au lengatge d’origina.
Ros e sa femna son arribats dins lo tantòst, en veitura dempuòi lo Puèi. Pas mai luònh que de far lo camin de Montpelhièr, me ditz. Los esperantistas nos an alestit una deliciosa fonduda coma se fai aici, amb tres fromatges diferents e lo gòt d’aigardent de pera ont podèm trempar lo talhon de pan abans de lo plonjar dins la caçòla de formatge fondut. Tot un biais.
**
L’endeman lo collòqui. Los oraris son d’una precision elvetica. Se brancha l’internet per una comunicacion Skype. Que lo professor Walter Zelazny es en comunicacion amb nosautres dempuòi la Polonha. Walter es ara lo segretari dau Centre PEN Esperanto. Serà aqueste estiu au congrès mondial de Bishkek. Es professor de sociologia dins la quita ciutat ont nasquèt Zamenhof. Ni que siá puòi a Varsovia qu’aqueste creèt la lenga, en 1887 e que ne publiquèt una gramatica. Los autres intervenents se presentan, dau PEN Occitan JFB e JR, dau PEN esperanto Pèrla Martinelli originària de Milan e que revirèt en esperanto lo Decameron de Boccaccio. Giorgio Silfer, un dels fondaires e dels pielons d’aquel PEN esperanto, autor de teatre e critic de cinema. E doas autras esperantistas. Representan la Ciutat Esperanciana, qu’es una mena de regropament de las diferentas formacions esperantianas dins lo mond, creat en 1998. Que dins aquela pontannada 1998-2001 los esperantistas an evoluit d’una constellacion d’ONG qu’èran a la debuta fins a una mena de comunitat sens terraire sieu que Silfer compara per analogia a l’Òrdre dels Chivalièrs de Malta. L’Òrdre dels Chivalièrs de Malta a 13000 membres que son enrondats de pro de mond e aquò se ditz, nos explica Silfer, un subjècte de drech internacional.
Cossí una lenga pòt venir viva e èsser
la mairitz d’un pòble : la vision de Zamenhof e sa realizacion.
Giorgio Silfer nos explica. L’esperanto es donc d’en primièr estat concebut coma una lenga de comunicacion alternativa. Siaguèt creada dins un ambient que la lenga dominanta dins lo mond èra lo francés. Ara son concurrent a cambiat, es lo globish. Cambiament que coïncidiguèt amb la venguda au mond d’una generacion d’esperantofons de naissença qu’avián recebuda aquela lenga au breç. E d’aqueles d’aquí n’i a ara de mai en mai.
Giorgio Silfer nos explica que sus las 6000 lengas que i a dins lo mond l’esperanto s’atròba demest las 70 que son presentas dins las esplechas de traduccion automatica coma aquela de Google (e sabèm que l’occitan i es pas encara). E demest las mai representadas sus Wikipédia (aqui l’occitan es luònh d’èsser absent). Sembla que l’internet es estat fach per aquelas culturas mens espandidas, lor balha de mejans a gratis d’alargar lor preséncia au mond e d’espandir lor audiéncia.
Se parla un brieu, adonc, dau paire d’aquela lenga, Zamenhof. En 1887 publiquèt la prumièira gramatica, e en 1905 la nòrma èra establida. Coma o veirem mai tard, la reflexion d’aquel creador de lenga partís d’una problematica bravament particulara : la presa de consciéncia dau problèma de la condicion dels Josius. Lo problèma josiu es que los josius son percebuts coma diferents dels autres pòbles, ço que los met en antagonisme istoric amb eles. L’idèa de Zamenhof èra donc qu’aquò se podriá corregir en creant un novèl cosmopolitisme, caracterisats per una lenga e una religion que sian umanament neutras. Sens s’opausar a ges de las qu’existisson ja, tot a la revèrs. « Sus la basa d’un lengatge comun se pòt concebre una destinada comuna », aquí lo postulat que fasiá Zamenhof. Pensava que se nos comprenèm podèm nos afeccionar e nos perdonar. Ponch de vista sai que benlèu utopic… Mas que cabís de perspectivas interessantas e fegondas. Per exemple aquela de drech linguistic : jus sermonis. Au jus solis e au jus sanguinis Zamenhof opausava un concèpte novèl que per nautres es bravament interessant : lo jus sermonis. « Es la lenga que fai la nacion ». Aquí coma occitans rapelèrem lo sovenir de Grégoire. Que disiá exactament aquò mas èra per justificar l’eradicacion de las lengas de França. « Mais au moins on peut uniformer le langage d'une grande Nation de manière que tous les citoyens qui la composent puissent sans obstacle se communiquer leurs pensées. Cette entreprise, qui ne fut pleinement exécutée chez aucun peuple, est digne du peuple français, qui centralise toutes les branches de l'organisation sociale, et qui doit être jaloux de consacrer au plus tôt, dans une République une et indivisible, l'usage unique et invariable de la langue de la liberté. »[1] . Aitanben la doctrina linguistica de Grégoire ven de la nocion de nacion mesa en plaça dau rei, concèpte embarraire, e non pas alargaire coma l’idèa d’una lenga universala que ne somièron ja Descartes e Leibniz.
Comparam aquela creacion d’una lenga unica amb sa norma, a la question rambalhosa de la norma en occitan, norma en tension amb un usatge dialectal. J Ros a una expression bravament interessanta en diguent que l’occitan es una lenga rizomica. Un micèli comun e de manifestacions divèrsas en de luòcs divèreses coma los camparòls… Unicitat dins la diversitat, irrigada per una saba comuna que circula sosterranament coma dins lo malhum labirintic d’un rizòma…
Una idèa màger de Zamenhof aquò’s qu’un pòble per existir deu aver una cultura e una literatura. « Sabèm que podèm tot dire perqué avèm tot revirat, ara cau crear », disiá. E de qu’es aquò que destria una lenga viva d’una lenga que morís, es pas forçadament lo nombre dels locutors, nani, es puslèu lo fach d’existir coma lenga literària. La literatura permet a una lenga de viure. Aquò vòu dire, coma o apond adés lo professor Walter Zelazny, que una lenga d’anciana cultura, emai minorizada, es una causa diferenta d’una lenga qu’a pas cap d’istòria. Causa que de segur s’aplica a nautres.
E d’aquí n’arribam au concèpte de pòble. Zamenhof estimava que los portaires de la lenga constituissián un pòble, amb de facto sa cultura e sa sensibilitat pròpia. Un pòble, disiá, ni que de segur fonccionèsse en diaspòra…
E son los òmes de letras qu’an pres la mesura a bèles paucs d’aquò : que la comunitat èra un pòble.
La naissença d’una comunitat esperantista siaguèt de fach endarrairada fins a 1907 per de contèstas intèrnas entre discípols de Zamenhof, que cadun tirava de son caire.
J Ros fai remarcar qu’un grand perilh per una lenga aquò’s que venga solament un objècte d’estudi coma los camparòls dins los prats : li cau una vida veraia – e aiçò pausa lo problèma de la transmission que fins ara èra intrafamiliala, e o es pas pus.
Sus aqueles dos ponchs lo parallèl entre las doas lengas – occitan e esperanto – es instructiu : preeminéncia d’una literatura qu’es lo nogalh d’una cultura, e possibilitat qu’una diaspòra fonccionèsse coma una comunitat viva.
Zamenhof parlava tanben de justícia linguistica, coma se parla de justícia sociala. Emai (segon Giorgio Silfer) aqueste concèpte siá estat puòi desvirat per los anglosaxons que tirèron mai cap a l’idèa de l’universalitat dau lengatge. Es l’escasença d’escambiar un brieu sus lo mesprés de las lengas oficialas per aquelas que son minoritàrias e que son sovent consideradas amb ironia.
Lengas
esquerrièiras au travèrs dels auvaris de l’istòria.
Coma aquela de l’occitan, l’aventura de l’esperanto siaguèt estrementida tant e mai per los terratrems de l’istòria recenta. Iteressant de ne far lo parallèl.
Las guèrras mondialas an pesat tant e mai sus l’istòria de l’esperanto. Antau en 1914 l’esperanto siaguèt interdich per la censura dels païses belligerants. E pasmens a aquel moment la Soïssa, neutra, sauvèt lo pairòl. Car los esperantistas Soïsses li faguèron jogar un ròtle de patz e de neutralitat politica. Antau los esperantians quora participèron a la guèrra, o faguèron dins l’umanitari, los suènhs als nafrats, las ambulàncias. Ni per aquela es verai que los empèris se serviguèron de l’esperanto per sa politica. Aquò se veguèt au moment de la mòrt de Zamenhof. L’esperantista genevés Privat siaguèt volontàriament endarrairat dins son viatge cap a Varsovia e arribèt pas qu’après la ceremonia, çò que fai que lo discors mortuari siaguèt fach per un oficièr alemand esperantofòn. L’eveniment s’atrobèt antau recuperat per l’Alemanha.
D’aquel temps, Privat, a Genèva, desvolopava una teoria dau federalisme mondial, e sosteniá los pòbles que volián son independéncia, coma la Polonha, o l’India de Ghandí.
Dau temps de la segonda guèrra mondiala los nazis interdiguèron solament las organizacions e mèdias esperantistas de senèstra, tolerant aquelas de drecha. E ràdio Roma jos Mussolini emetiá tanben en esperanto. Aitanben los esperantistas, coma o vòl la filosofia de lor cultura, èran màgerment dau costat de la Resisténcia. De tant qu’en 1954 Ivo Laperna qu’èra adés lo segretari general de l’associacion dels esperantistas, obtenguèt que l’UNESCO declarèsse que lor lenga èra a de bon un esplech interessant e util per espandir las valors umanistas qu’aquela organizacion voliá far superar sus la planeta.
Dins aquela pontannada que Silfer qualifica de « tresena guèrra mondiala » que siaguèt la « guèrra freja » entre URSS e USA, es dins lo blòc de l’Èst que l’esperanto faguèt flòri melhor. Per exemple dins la Iogoeslavia de Tito. E demòra quicòm d’aquela color « pro-sovietica” d’adés. Coma nos o farà remarcar Pèrla, Euròpa Centrala es tanben lo terrador ont se saluda las femnas per lo baisaman coma dins la França d’adés, e aquò’s restat un usatge esperantista.
Mas aquela preséncia dins lo mond sovietic vauguèt a l’esperanto un afondrament quora se desfaguèt l’empèri dau bloc de l’Est. Un traucàs de vint ans. Estranhament contemporanèu d’aquel que conoguèt l’occitan… La respelida se faguèt quora un movement d’opinion pro-europenc, que s’apariava amb la filosofia esperantista, comencèt de prene son importància.
Au mitan de tot aquò, la situacion de la comunitat esperantofona en França èra particulara, un pauc esquerrièira de segur. Eugène Lanti (=L’Anti) en 1921 creèt un movement esperantista obrièr que sos grands centres venon Moscòu, Berlin e París. A l’epòca i aviá 15000 esperantistas, que los dos terç èran de senèstra : las organizacions que recampavan aquestes siaguèron interdichas… Lanti qu’au començament èra comunista cambièt puòi d’èime e venguèt anarquista…
Nòstras
culturas entre minimalisme e maximalisme. Concèptes esperantistas de
« konformismo» e « Raumismo »
En esperanto conformisme se ditz konformismo, e aquel mot s’emplega dins un sentit un pauc particular. Vòu dire que s’utiliza la lenga coma otís de comunicacion amb aquò pas mai. Es l’opausat de « Raumismo » qu’es una filosofia de l’accion, dau desvolopament d’una comunitat viva… D’una lenga totala. Se rapròcha un pauc de çò que Lafònt teorizèt en minimalisme e maximalisme. Lo raumismo es un maximalisme, un voler de cultura totala, coma s’escrivá a l’epòca : « en occitan la vida tota ». Konformismo es simplament la lenga objècte d’interés intellectual senspresa sus la vida vidanta. Giorgio Silfer a una comparason : considerar qu’una lenga es pas qu’un mejan de comunicar (konformismo) es coma de considerar que lo sèxe servís pas qu’a la reproduccion.
Aquò mena a comentar la plaça de las femnas dins la cultura esperanto. De verai n’i a pas gaire, es una aventura majoritàriament mascla dins sa tendéncia « conformista ». Mai dins l’autra tendéncia chicha dau « Raumismo », de desvolopament d’una cultura e d’una identitat, las femnas son mai nombrosas. L’explicacion dels esperantistas es que son subretot las femnas que s’afeccionan a estudiar las lengas, aquò seriá puslèu un trach femenin. Silfer apond que per l’esperanto un cèrt nombre de mascles que s’ocupan d’aprene la lenga e de s’i implicardins una perspectiva « Raumista » son d’omosexuals amb una tendéncia femenina afortida. D’un autre latz los novèls venguts a l’esperantisme estrangièrs a la comunitat existenta son majoritàriament de mascles… E per la literatura tanben, la màger part dels escrivans son mascles. Pasmens per l’Esperanto e tanben per l’Occitan es evident que çò qu’es portaire d’avenir es d’afavorir de mai en mai l’implicacion de las femnas.
Per l’occitanisme, J Ros fai remarcar qu’es un pauc semblant. Dins l’accion pedagogica (las Calandretas) i a una fòrta preséncia de las femnas, que son fòrça implicadas e numericament majoritàrias. D’escrivanas de segur n’avèm tota una tièira de bravament qualitadosas, mas son quantitativament, aquí tanben, minoritàrias.
Literatura
e genres literaris.
De qué s’escriu dins aquelas lengas ?
En Esperanto la traduccion es un grand sector. Silfer qu’es d’origina Italiana compara amb Itàlia. En Itàlia, es subretot la traduccion dels grands classics ancians que son valorizats coma òbras literàrias (ex : Omèr traduit per S Quasimodo). Mas lo mond son consents que se cau tanben interessar a revirar lo autors modèrnes.
Per los esperantistas, l’importància de la traduccion anava pas de se dins una amira de lenga literària. E pasmens la traduccion dels grands caps d’òbra s’es impausada coma una aisina incontornabla au servici dau prestigi de la lenga. E puòi i aguèt l’influéncia dels ongareses, car en Ongaria los poetas importants an totes acomençat per un long trabalh de revirada de poesia estrangièira. E Budapest s’estent endevenguda una capitala de l’Esperanto apliquèt a la lenga naissenta aquela tendéncia. Se revirèt a jaba en Esperanto coma s’èra fach en Ongarés.
Revirar/traduire
es un exercici vital per enriquesir lo poder d’expression de la lenga. Aquò
val tanben per l’òc.
Pr’exemple las reviradas de Dante. Enumeram aquelas qu’avèm en òc. Lo problèma de revirar Dante èra pas solament de far sentir lo sens, mas de faire ressentir lo voler « d’estil nòu » dau florentin. Babits siaguèt lo reviraire de Dante en ongarés. E dins lo meteis temps per l’esperanto, en Ongaria, Kalocsay que foguèt lo prumièr escrivan esperantian d’auçada faguèt las meteissas reviradas que Babits fasiá en ongarés, dins lo meteis èime.
L’avantatge qu’an los esperantistas per traduire, es que s’atròba d’esperantistas dins totas las lengas, e donc se pòt accedir a tot’aquelas lengas, aisidament, quand siaguèsson pauc espandidas. Aquò permet de forviar la perilhosa retraduccion a partir d’una lenga intermediària, qu’es un aluenhament. E de mai los esperantistas afortisson que l’emocion de la lectura pega d’a fons a aquela de l’original.
I aguèt a aquel prepaus una contèsta interessanta. Zamenhof, lo creator de la lenga esperanto, revirèt Hamlet (a partir de l’alemand e non pas de l’anglés). Cossí far melhor que lo paire de la lenga ? Lo segond reviraire – qu’o faguèt a partir de l’anglés - volguèt pas dintrar en competicion amb lo creador meteis de la lenga. Expliquèt que son pretzfach èra de « shakespearizar l’esperanto » e pas d’« esperantizar Shakespeare ».
E s’acomencèt de revirar tanben de literatura contemporanèa. E aqui òm vei que i a pas un equilibre : d’unas literaturas son mai representadas que d’autras. En Esperanto i a fòrça de rus d’ongarés e de polonés, per de rasons istoricas, e mai generalament d’Euròpa amb una majoritat de lengas d’Euròpa de l’Est. Lo Japonés es tanben representat largament. E aquò fai qu’aquelas literaturas an influenciat la literatura esperantista ! Amb son quite pessimisme malgrat lo nom de la lenga, que parla d’esperança…
A bèles uòlhs vesents los esperantistas an una practica fòrça larga e anciana de la traduccion.
Rementam cossí se passèt en Oc amb de polidas reviradas (Odissèa de Charlon Rieu, Divina Comedia d’Enric George). E lo projècte de la SEO de bibliotèca ideala revirada en Òc siaguèt trencat per l’afondrament de la Generalitat en 1936. Dempuòi i a un nombre important de traduccions, mas sens plan editorial general. J Ros parla de son experiéncia, començant amb los autors portugueses, puòi Orwell e Huxley, e fin finala « Nosautres » dau Rus Damiaquin. Exercici necessari, amai quasi obligatori, pas pro valorizat fins ara. Si que non l’intellectual occitan accedis a la literatura mondiala subretot en francés. L’empach èra fins ara financièr, que lo pauc de mejans èra orientat vèrs las òbras novèlas puslèu que la traduccion.
En Occitan i a lo problèma de las nombrosas traduccions infidèlas que prepausam de sonar reviradas, que correspondon pas als estandards de la traduccion vertadièira. Son una part interessanta de la produccion literària nòstra.
I a per nòstra lenga lo problèma de la manca de personas mestrejant d’unas lengas « mens espandidas » per i trabalhar directament dessús.
Se parla de las universitats qu’estúdian la lenga d’òc dins lo mond. Que de segur n’i a mai a l’estrange qu’en França. Se fai un trabalh de tria, abondós, que lo public occitanista de basa desconois un pauc. Mas dins l’encastre de l’AIEO los occitans an un contacte amb aquel ric còrpus d’estudis. Sembla un sector en plen espandiment. Abans s’estudiava subretot los trobadors, ara la lenga modèrna es tanben un important subjècte d’estudis internacionals. Mentre en França i a pas gaire mai que quatre o cinc universitats ont aquela mena d’estudis siá a l’onor – e sempre i son amenaçadas per las restriccions budgetàrias.
S’abòrda puòi la question de l’immigracion. Los dau defòra que venon en Occitània se meton pas sovent a l’Òc mas avèm d’exemples de remarca de l’actitud invèrsa, de personas que per esposar lor novèl país se meton d’a fons a l’occitan, meton sos manits a las Calandretas, etc... Aitanben la nòrma es puslèu que s’integrèsson a la França, pas a l’Occitània.
Se parla tanben de la sociologia de las doas comunitats linguisticas. Las elèits borgesas francizadas qu’en Occitania an sempre rebufat la cultura d’Òc, a la revèrs de la borgesia flamenca o catalana. Lo Felibritge recrutava dins las classas mejanas e ni dins la granda borgesia ni dins lo pòble païsan o obrièr. Mas i aguèt per exemple una valorizacion (mitica mas afortida) de l’occitan dins los mitans populars ont florisson las tradicions camarguencas reviudadas per Folco de Baroncelli dempuòi la debuta dau sègle XX. E a las Calandretas 50% de las familhas qu’i meton sos manits son dau defòra. Son atirats per la pedagogia diferenta tip Freynet (Freynet èra un esperantista !) mas tanben mai o mens per la cultura dau país. L’IEO siaguèt majoritàriament constituit d’ensenhaires. Per l’Esperanto, i aviá las classas mejanas e las professions liberalas, e tanben de proletaris (o intellectuals proletarizats), e après guèrra i aguèt majoritàriament de fonccionaris.
Ocasion de parlar de l’ensenhament (Calandretas) e de la manca de luòcs darrièr l’escòla ont se practiquèsse puòi l’occitan. Per de dire que l’occitan siá pas solament la lenga de l’escòla. Luòcs de vida dins la lenga. Un talhièr vital. Ja que de far fonccionar aquelas escòlas es un combat permanent. J Ros descriu cossí se fai amb la Calandreta dau Puèi, que sembla de fonccionar d’un biais bravament requist. E que los parents i son fòrça volontaristas e implicats.
J Ros parla de la question : « l’esperanto e lo mit babelian ». De verai a la font de l’idèa esperantista i a la sentida que la multiplicitat de las lengas èra una malediccion. Mas es mai complèx qu’aquò. Zamenhof es josiu e fai la constatacion que los josius son un pòble qu’a pas cap de lenga veïculara e qu’utiliza la lenga dels autres. Lo Yiddish èra pas que la lenga dels Asquenases (pas ges la dels sefardim) e l’ebreu solament lenga sagrada que s’estúdia e non se parla. L’esperanto poiriá èsser la lenga que mancava als josius, mas per son ideal de patz universala semblava logic de l’alargar au mond.
D’alhors l’interpretacion dau mit biblic de Babèl es rica, es pas solament una maudison representada per la multiplicitat dels lengatges. Es que l’orgulhança dessepara los pòbles, los rend incapables de se comprene entre eles. Lo simetric de l’episòdi de Babel es la Pendacosta qu’es lo retorn dins la panglossia ont se parla de lengas multiplas mas ont las gents se pòdon tornarmai comprene.
Platon dins lo Cratil, cimèl de la linguistica antica, pausa la question de las idèas que pòdon èstre las meteissas amb una forma semblanta. Per Platon l’idèa existís independentament dau lengatge. Dante quand rescòntra Adam au cant XXVI dau Paradís li demanda cossí se parlava abans Babel. Lo mit babelian es important dins l’istòria de l’esperanto, car dins la perspectiva de resòlver lo problèma de las incomunicacions entre los òmes, la lenga nòva es una clau. Aitanben aquel objectiu es estat abandonat dins l’esperantisme de la ciutat esperantiana. Zamenhof utilisava dins un biais pedagogic lo mit babelian mas èra pas sa tòca màger. Fin finala es mai interessant que i aguèsse una lenga viva. Es puslèu la recèrca de la lenga perfiècha, la pèira filosofala, coma la somiava Descartes[2], qu’es pas la lenga d’Adam, e pas tanpauc las lengas modèrnas amb sas imperfeccions e complexitats inutilas. Per complir l’idèa cartesiana de l’universalitat de la conoissença.
I a agut un milieirat de lengas artificialas inventadas dempuòi laprumièira prepausada per Wilkins. Aquò’s lo domèni de l’interlinguistica, la recèrca de la « lenga perfiècha ». E Zamenhof basèt son trabalh sus aquel paragigme, que se trobava la lenga que resòuv la question josiòla, resouvriá dau meteis còp las autras questions de l’umanitat. G Silfer analiza qu’es aquela filosofia que faguèt capitar l’esperanto mentre los autres ensags de lengas perfièchas faguèron fogassa.
Zamenhof èra en primièr un partidari de la reconstruccion d’Israel, e donc un fervent sionista dins sa joinessa, a Moscòu. Mas lo sionisme evoluïguèt. Zamenhof disiá : « Se fasèm anar un milion de josius en Palestina, qué fasèm dels autres milions ? E, de mai, enlai cream un autre problèma amb las populacions ja presentas enlai. Aurem solament exportada la question josiva, l’aurm pas resolguda. » Se pausava adés lo problèma de la convivéncia : amb una lenga coma l’esperanto los josius (que volián pas estudiar l’arab) e los arabs (que voldrián pas de segur estudiar l’ebreu) aurián pogut comunicar. L’esperanto faguèt pas flòri dins lo sionisme perdequé èra mens identitari que l’ebreu, e se voliá la lenga de tot lo mond e pas solament dau pòble josiu.
***
Lo matin dau divendres acontunham las comparasons. Tot discutiguent que la fonologia de l’esperanto se rapròcha de las lengas eslavas.
Concèptes
esperantians de Gesselchaft e de Gemeinschaft.
Giorgio Silfer nos introduís una autra
dualitat dins lo fonccionament de l’accion ligada a la lenga esperanto,
formalizada en dos concèptes: Gesselchaft e Gemeinschaft.
Cossí dempuòi d’associacions/ONG (Gesselchaft) recampant d’esperantistas s’evoluís cap a una veritabla comunitat (Gemeinschaft) poblada d’esperancians? Los esperantistas considèran que i a per aiçò sièis critèrs. Demest eles : un periodic que los recampa, un movement d’opinion, un congrès que se ten regularament (a divèrses nivèls generals o locals), un « ensenhant de viatge » (^Ce-instruisto)[3] de la part de M Ce, prèire ongarés qu’o inventèt per l’esperanto e que los angleses ne faguèron la metode Berlitz. E ne faguèt un institut amb d’ensenhaires. E los Centres, ostaus dedicats. E per finir la « familha esperantofona » - coma se viu la lenga dins las familhas ? Aqui son los sièis pilars que fan una comunitat, ont se viu la lenga. Creissença non pas mai quantitativa mas qualitativa. De fach las doas devon coexistir, una soleta basta pas. La Gemeinschaft (cultura viscuda en comunitat) a de besonh de la Gesselchaft (trabalh organizat d’espandiment).
Comentam
cossi aquò es verai per l’occitanisme. Lo ponch ont tot es fosc es aquel dau
movement d’opinion, que cada còp qu’aquò nasegèt dins lo Felibritge faguèt
de divisions, e per l’IEO siaguèt parièr en
Los esperantistas an teorizat tot aquò a la seguida de Zamenhof : i a doas menas de neutralitat, una passiva (indiferéncia politica) e una activa, compatibla amb divèrsas valors o doctrinas religiosas de la societat : per l’Esperanto èra la patz e l’amistat, e antau d’unas religions dau mond coma la religion Bahai o Ooomoto, qu’aconselhan una lenga universala e la patz.
L’eretatge cultural occitan s’es definit en doas èrsas : Mistral creèt tot un imaginari, ont l’edat mejana mau coneguda e mitologizada, e puòi la generacion de las annadas 40 amb « le Génie d’Oc et l’homme Méditerranéen », dobriguèt d’autras referéncias. Mas J Ros apond que d’un costat aquò tampèt un pauc l’orizont, e que de culturas nord-occitanas s’i reconoissian pas, e aquò faguèt de scissions grèvas (ex : Bonaud en Auvèrnhe). JFB fai remarcar qu’aquò faguèt desvolopar, en responsa, dins los airals aluenhats de la Mediterranèa, tot un autre mond ric de referéncias : l’òbra de Bernat Manciet dins las Landas e tanben l’immens e tant singular univèrs fantastic dels grands autors ²Lemosins dau sègle XX (Granièr, Delpastre, Chapduèlh, dau Melhau…).
J Ros analiza l’IEO amb lo concèpte de Gesselchaft, grop d’activistas moguts per doas dinamicas : la basa es l’aparament de la cultura que dessús i a un acòrdi general, e l’espandiment de valors occitanas dins la societat per se mesclar a la politica. Lo domèni de l’ensenhament es estat fòrça trabalhat e a generat fòrça de material pedagogic qualitadós.
Un aspècte especial de la cultura esperanto es son escartairament sus cinc continents. Cossí dins aquel cas elaborar una cultura comuna ?
L’exemple de l’Africa « crema au lum » coma auriá dich lo paure Max Allier. L’esperanto s’espandiguèt en Africa. Mas s’endeven los prumièrs esperantistas africans s’atrobavan, dau fach d’aquela inculturacion esperantista, fòrça assabentats de culturas d’Euròpa de l’Est e de la question josiva, questions gaire conegudas dins lo continent african ont interessavan pas tant las gents. Aquò mostrava que la cultura esperanciana èra a aquel moment un pauc tròp enraiçada dins l’Euròpa de l’Est. Los terçmondistas esperancians desvolopèron un concèpte de « bona linguo », es a dire d’una lenga planifiada, mai artificiala, mens incarnada dins un airal (« planlinguo ») – perqué de mond de l’autre costat de la planeta s’i poguèsson retrobar au sieu.
E siaguèt tot un afar. Tocar a la lenga èra tocar au sagrat… Dins la comunitat esperantiana per empusar segurament una contèsta, cau li donar una basa linguistica (cambiaments ortografics, neologismes…). Es pauc de dire qu’en occitan es parièr,o vivèm de longa dempuòi 1854.
Question de neologismes : reconstruits sus una basa indigèna mai o mens farlabicada, o adaptant l’usatge internacional mai espandit ? Los esperantistas an antau « la quinzena règla » que ditz que s’un mot es ja internacional es assimilable a la lenga. Ex : « handikapo ».
Parlam antau dau « fantasma de la distanciacion lexicala » (coma escriviá l’amic Taupiac) que buta fòrça d’occitans a refudar per principi de mots tre que semblan au francés.
JR fai remarcar qu’es interessant de retrobar çò dels tèxtes ancians que nos balha de vocabulari idiomatic qu’a una portada generala. Ciat l’exemple de mots granats coma « descotir » = manger goulûment, que se retroban dins de tèxtes auvernhasses oblidats, e de fach son ben mençonats dins Alibèrt.
La familha per transmetre la lenga. Subjècte dolorós per nautres que nòstra generacion l’a pas transmés a sos enfants. Emai los occitanistas mai motivats… relevant quauques raras excepcions. Quand explicam aquò als esperantistas son esterlucats. Eles transmeton a bèl èime dins las familhas. Cau crèire que la famosa « fe » eles l’an a de bon, melhor que nautres… Explicam en biais de justificacion que la mobilitat que trasiá lo mond d’un endrech dins d’autres endreches, e en contacte amb d’autras lengas, e puòi l’ambient de la pontannada 1981-2000 ont i aviá pas pus d’espèr, explican un pauc aquela recuolada malastrosa. Mas benlèu ara la percepcion càmbia.
Los esperantistas an una experiéncia e una reflexion rics sus aquel sicut : transmetre en familha una lenga qu’es pas aquela de la carrièira ni dau mond a l’entorn.
Explican que lo bilinguisme marcha melhor se lo coble es pas un coble internacional, es a dire que los parents son originàriament de meteissa lenga, amb especializacion de cadun dels parents dins una de las lengas. Aquò’s lo subjècte d’una peça de Giorgio Silfer, que met en scèna diferentas situacions. Las filhas ligan la lenga a la figura pairala, s’aquela es positiva gardan aquel eretatge linguistic que lor a transmés lo paire. O autrament lo rebufan. JR indica que probablament es d’aver ausit son paire parlar l’òc que lo butèt a practicar aquela lenga. Pasmens per Mistral la lenga se confond puslèu amb lo personatge de la maire, coma o an analizat Glaudi Mauron e Joan-Ives Casanova.
Tocant aquel subjècte, JP Baldit aviá explicat a J Ros son idèa que se faguèsse una comunitat d’occitanofòns en interaccion, que siágue pas un ghetto mas un grelh dins la societat, que fonccionèsse, que lo mond se rescontrèsson entre eles, practicant la lenga e un art de viure que vai amb ela. Aquò’s la Gemeinschaft dels esperantistas. Una mena de ret informala, de tribú, de vilatge virtual. Pas forçadament una estructura rigorosament organizada coma la Gesselchaft qu’es piramidala. Mas aquela ret informala a de ponchs forts, coma las ciutats an de ciutadèlas.
PEN
internacional, sas seccions esperantianas e occitanas. Un engatjament comun per
la diversitat linguisticas e l’aparament de las culturas amenaçadas.
Lo darrièr subjècte abordat es lo PEN. Ligam entre las culturas dau mond. Qu’a de seccions linguisticas que correspóndon pas a d’estats nacions, es lo cas dels dos PENs recampats dins aqueste collòqui.
Quane es lor ròtle a l’interior de las doas literaturas e de las doas comunitats ?
Per l’esperanto es clar. Son los escrivans, que se son consituits en centre PEN, e qu’an butat a passar de Gesselchaft a Gemeinschaft.
Giorgio Silfer comenta aquí dessús un ponch interessant. Au començament d’aqueste sègle se parlèt de suprimir dins los estatuts dau PEN la referéncia a de nacions. Mas los païses de l’est au congrès de 2002 au Mexic s’escridassèron contra, mente los esperantians e las lengas minoradas èran d’acòrdi. Los esperantians apondon que joguèron un ròtle seminal dins los ligams entre pòbles e culturas, coma en 1994 quora se trachèt de reconóisser la minoritat magiarofona de Romania. Per forviar de metre en dificultat la presidenta dau PEN romanés qu’es opausanta politica dins son país, se prepausèt d’equilibrar lo messatge amb una preposicion simetrica per la minoritat romanofona dels terradors dniestrians.
D’unes centres PEN son l’associacion dels escrivans màgers d’una cultura, aquò’s pas lo cas de totes, perqué dins d’unes païses i a ja d’associacions d’escrivans poderoses, coma en Catalonha, o au Tessino, e lo PEN representa mai un engatjament umanista e politic que las fòrças vivas d’una literatura. Aquò’s dins las culturas oprimidas o menudas que lo PEN es sovent representatiu de la literatura.
JF Brun rementa lo projècte dau PEN occitan : recampar los escrivans occitans, lor faire nosar de contactes amb d’autors dau mond entièr, e far conóisser a l’estrange nòstra cultura.
Per los PEN linguistics, lo comitat dels dreches linguistics e la traduccion e aquel per la Patz son un dels aspèctes màgers. Los PENs nordics e anglosaxons son mai interessats de questions umanas mai generalas, los escrivans en prison, las escrivanas femnas. Tocant los escrivans en prison, lo PEN esperanto s’especializa dins los escrivans empresonats per de rasons linguisticas, amòr a son usatge de lengas enebidas.
Silfer ditz que la declaracion de Girona es una de las màgers realizacions dau PEN, mas que se fai pas gaire de causas per li balhar una seguida. Los esperantistas an comentat l’article 7 d’aquela declaracion. I legisson qu’es una declaracion dels dreches de las comunitats linguisticas, puslèu que dels « grops linguistics » desterritorializats. L’analizan en tèrmes de Gesselchaft e de Gemeinschaft e lo considèran puslèu „sapirista“. Prepausan donc una definicion de lenga que non siágue dins la rega de Chomski.
Los occitans son una comunitat linguistica, o un « grop linguistic » ? La recenta acceptacion per las collectivitats localas de l’existéncia veraia e oficiala de la lenga (emai siá solament simbolica) nos fa sortir de la clandestinitat. Mas sens nos balhar d’a fons l’estatut de comunitat, de segur.
Dins la lucha per la diversitat linguistica e la vida de las culturas mens espandidas o minoradas, quanes son los enemics ? Aquò se passa dins l’encastre de la lucha contra l’egemonia de la lenga anglesa. En Occitania la lenga francesa es l’adversari istoric, mas las escolas bilinguas anglesas son una concurréncia frontala a las calandretas. Las familhas pensan a l’utilitarisme en primièr per los enfants. E lor fan puslèu aprene d’anglés que d’occitan.
Giorgio Silfer nos comenta lo recent referendum que s’es fach en Soïssa per saupre se s’ensenhava totjorn lo francés en prumièra lenga a l’escòla dins los cantons non francofònes. Las responsas an una significacion ideologica complèxa ont dintra la question de la « coesion nacionala ». En Soïssa las 4 lengas nacionalas son un element de la coesion dau país. De segur en França la coesion dau país es pas un argument per promòure l’occitan, qu’es percebut au contrari fantasmaticament coma un perilh qu’amenaçariá terriblament l’integritat nacionala. Deliri recurrent que nos es opausat amb ràbia, de contunh, dempuòi que Gensemin e Mistral ausèron enauçar la lenga d’òc a un nivèl de lenga de cultura. L’occitan es percebut coma un perilh interior, una mena de càncer o de gangrèna qu’amenaçariá la lenga de Voltaire… Mentre se pòt veire las causas autrament : aparar occitan e francés cotria aquò geina d’unas consciéncias militantas occitanas o francesa, mas es una actitud coerenta per promòure la diversitat linguistica, lo francés estent la cibla N°1 de l’imperialisme anglofòn amòr a son estatut d’anciana lenga universala !
Joan Ros explica cossí desvolopam ara en Occitania un argumentari favorable a l’Occitan per encoratjar lo mond a l’aprene. Sa situacion de « lenga romana centrala » es pas lo mendre de sos interesses, mas n’i a d’autres. E de tot biais lo multilinguisme es pas una infirmitat coma se crei dins l’exagòn, es tot lo contrari ! Lo cervèl foncciona melhor !!
Labelizacion de la
qualitat de la lenga.
Joan Ros nos parla dau label « Parlesc ». Giorgio Silfer parla de las institucions Europencas, un endrech que los esperantistas semblan conóisser coma cau. E ont an fach sa traucada. Mentre a nautres nos demòra de la far. Lo Conselh de l’Euròpa es la sola institucion que s’ocupa de las lengas. L’IEO (o una autra institucion consensualament representativa de la lenga) poiriá èstre introduit dins l’ALTE ont i a ja d’autras lengas minoradas e que labeliza las formacions per las lengas d’Euròpa. Aver un label europèu per l’occitan es una etapa per sa plena reconoissença europèa.
[1] Discours à la Convention nationale : 4 juin 1794 : http://www.assemblee-nationale.fr/histoire/Abbe-Gregoire1794.asp
[2]
Lettre de Descartes lo 20 Novembre
[3] ^Ce-instruisto rapèla M ^Ce, prèire ongarés qu’inventèt per l’esperanto un metòde novèl d’estudi de las lengas, e que los angleses lo copièron per d’autras lengas e ne faguèron la metode Berlitz. Se faguèt un institut ^Ce-instruisto amb d’ensenhaires d’esperanto.