LA MUSA MONTPELHIEIRENCA
EN LENGA D'OC AU TEMPS DE
FRANCÉS-XAVIÈR FABRE (1766 - 1837)
(Charradissa radiofonica de Pèire Azemà
sus Ràdio Montpelhièr,
Divendres 25 Juin 1937
Aquesta annada 1937 es la dau centenari de la mòrt de nòstre compatriòta clapassièr Francés-Xavièr-Pascau Fabre, defuntat lo 16 de març 1837 a Monpelhièr, ont èra nascut lo ler d'abriu 1766. Es pas, d'aquesta ora, lo moment de parlar de son òbra, e mème pas de l'extraodinari roman que seguèt sa vida. Çò qu'es mestièr de dire, per nautres, es que, partit a París tot jovent, agent lòngtemps viscut en Itàlia, Fabre, enfant amairit de Montpelhièr, agèt sus lo tard la doça languison de sa tèrra natala, e qu'en ié tornant viure sas darrièiras annadas, faguèt a la Ciutat de son brèç una ofranda magnifica que ra etèrna reconoissença.
Filh dau pòble montpelhierenc, sortit d'un d'aqueles ostalets que s'amolonan a l'entorn de las torres garrudas de la Catedrala, enfant d'un paure mestieirau, d'un simple "pintre d'ensenhas" - coma i o reprochavan pus tard quauques pesolhs revenguts, Fabre, n'en podèm èstre assegurats, a conogut e practicat aquela lenga d'òc qu'èra, subretot i a cent ans e passa, la lenga correnta e quasiment unica dau pòble de nòstres quartièrs e de nòstres fausborgs. Es la lenga de son enfança e de sa jovença, es la lenga que retrobèt emb emocion a son retorn - dau temps que Gaussinèl cantava per carrièiras aquelas romanças que fasián deliciosament estrementir las "grisetas" - es la mèma lenga que "La Lauseta" canta uòi, a sa membria, en son onor.
S'es dicha, donc, de vos bailar, aquesta vesprada, una idèa - non pas completa, que se'n manca mès variada autant que possible, de la musa en lenga d'òc a Montpelhièr, dau temps de Francés-Xavièr Fabre, dins la setantena d'ans que comprenon, a quicòm pròche, lo darrièr tèrç dau XVIII° sègle e lo prumièr tèrç dau XIX°.
Es una causa curiosa, e d'aitant mai remarcanta qu'es pas particulièira au païs de Montpelhièr, qu'aquela epòca vei una florida abondosa d'escrivans en lenga d'òc, una meisson granada d'òbras e d'obretas de tota mena. Aquela bolegadissa dejà, sembla, la granda respelida felibrenca qu'es pas nascuda d'un sol còp, en 1854, a Fòntsegunha, mès que n'en cau cercar las racinas fonzudas, bravament d'ans a l'avança e dins totes los caires dau Miegjorn.
Aquela espelida fogosa de saba terradorenca, vèrs la potannada 1770 1830, es quicòm de tròp fòrt e de tròp espandit sus totas las tèrras d'òc (amai pus luònh) per èstre un còp d'asard. Pasmens, coma nos menariá tròp luònh de ne'n cercar las rasons e las causas, nos contentarem per uòi de la constatar.
En tèsta de la còla dels uòch poètas que vos'n anam dire o cantar las òbras - e n'auriam pogut trobar mièja-dotzena de mai - s'avança bèu prumièr, prumièr en data, en renom amai en talent, l'abat Jan-Batista Fabre, l'omonim dau pintre. Aqueste a-ti conogut las òbras dau príor de Cèla-Nòva ? Es possible maugrat qu'aquelas òbras siágan estadas publicadas pas qu'après la mòrt de l'autor, avenguda en 1783. Mès, de son vivent, n'en circulava segur de copias, e de boca a aurelha, se disián e se redisián mai d'un d'aquelas vèrses galòis qu'an immortalizat lo nom dau brave príor, coma o ditz l'inscripcion gravada sus lo pedestau de son bust:
Tant que sa lenga durarà
Lo paure pòble t'aimarà
Tus qu'en son jornalièr martire
As l'estèc de lo faire rire
Quand tant d'autres l'an fach plorar.
L'òbra de l'abat Fabre, se sap, es nombrosa e variada ; en mai de poësias divèrsas, coma lo famós Sermon de Monsur Sistre, compren doas pèças de teatre : L'Opera d'Aubais e Lo Tresòr de Sustancion, un poèma eroï-comic : Lo siège de Cadarossa, un desgaunhatge farsejaire de L'Odissèa e de L'Eneïde e enfin un pichòt roman païsan : Jan-l'an-Pres qu'es son òbra mestressa e que demòra un vertadièr cap d'òbra de la pròsa en lenga d'òc.
En mèma temps qu'espelisson, gràcias als suènhs e au zèla de l'avocat Brunièr, las prumièiras edicions de las òbras de Fabre, vesèm paréisser, quasiment ensemble lo nom e las òbras de quatre autors Montpelhièrencs - òbras estampadas entre 1795 e 1813, mès que fòrça son estadas escrichas pro de temps abans, coma Las Vendémias de Pinhan que datan de 1780.
Vejaicí d'abòrd los dos fraires Rigaud, August lo professor dau licèu e Ciril lo medecin, que seguèt tanben bibliotecàri de la vila. Sabèm pas se se semblavan, mès sas òbras semblan bessonas, per son biais leugièr, amorosit e bòn vivent, mièg-sentimental e mièg-trufaire e que se sentís au còp de l'èr libertin dau 18° sègle e de son gost de la pastorala un pauc docinosa. Dins aquò, de poësias coma "Las amors de Montpelhièr", "Los banhs de Silvanès", "L' Ariscotracia chassada de Montpelhièr", embé sas scènas ben pintradas e sos trats de mors preses sus lo viu demòran de dòcuments interessants e precioses per la conoissença de la vida dau temps.
De la mèma epòca son las òbras d'August Tandon, qu'amaiva de se quitar sonar "lo Trobador de Montpelhièr". Aquel "Trobador" èra un negociant dels mai consequents de la vila, gròs proprietari d'ostaus dins lo quartièr qu'es uòi lo de la Plaça-Nòva, entre las Estubas e la Babòta que l'enbàs e lo prumièr estage de la torre i apartenián. Tandon a mai que mai escrich de faulas e de còntes, pichòtas pèças, de les cortetas, (las pus cortas son sovent las milhonas), quauques còps simplement amusantas, mès en general viradas vèrs una morala onte se conois l'èime de l'òme pausat e senat que las a escrichas.
Es encara de faulas e de còntes qu'escriviá, vèrs lo mème temps, Francés-Rogièr Martin. Sas òbras s'apàrian pro a las de Tandon, embé pasmens, en general, mai de libertat dins l'invencion, mai d'originalitat dins l'expression e dins l'idèa. Es pas, pasmens, que Martin siágue simplement un fantasieirós ; en mai de sas poësias a publicat un Essai històrique sur la langue vulgaire des habitants de Montpellier, trabalh d'un centenat de pajas, seguit d'una causida d'òbras en lenga d'òc dau X° au XVIII° siècle e d'un pichòt vocabulari roman-francés. Cau téner còmpte qu'aquela publicacion es estada facha abans la dels trabalhs de Raynouard e de Rochegude per avalorar coma se deu lo pretzfach meritós dau modèst amator montpelhieirenc.
Après el, arribam a Beneset Gaussinèl, que florissiá dau temps de la Restauracion, compausèt de cantics per la Mission, una cantata per la naissença dau duc de Bordèus, de romanças per las "grisetas", seguèt emplegat de la Comuna e moriguèt a l'Espitau, paure, lord e vièlh garçon. Pasmens, per lo miracle de la poësia, - una poësia simpleta, mès esmoguda e sincèra es benlèu, de totes los Clapassièrs de son temps, lo qu'es encara uòi lo mai vivent.
A-m-aquela mièja-dotzena d'autors, n'avèm ajustat un parelh de mai francament populars, que, amai son òbra siágue pro clarsemenada, s'ameritan de pas èstre dessoblidats : es Bertrand, per escais-nom "Musica", de Botonet, autor mai que mai de cançons de carnaval, e Jonquet, dau Plan de l'Olivièr.
A despart d'eles dos, remarcatz que los poètas en lenga d'òc de Montpelhièr a-m-aquela epòca (e, mai o mens, èra parièr un pauc pertot) son de letruts, d'òmes cultivats, de borgeses o mièg-borgeses. Es pas qu'un pauc pus tard, en seguida d'una evolucion ligada a de cambiaments d'una autra mena, qu'embè Victor Gelú e Jacme Jasmin en tèsta, veirem sortir dau pòble de poètas auçant en glòria la lenga dau pòble d'òc. Aquel movement serà, puòi, encara mai complit e alargat, un pauc pus tard, a l'aflat dau Felibritge.
Segonda remarca mai cosequenta encara. Tot'aqueles escrivans se manténon de lònga dins de genres minors : cònte o faula, romança o cançoneta, e, lo mai, poèma eroïc-comic o simili-pastoral. E aquò, totjorn dins una imitacion mai o mens destrecha de la mòda que fasiá marmanda a París cinquanta o cent ans abans. Es pas, crese, de sa part, simplament modestia, ni mai fauta de biais e d'alen. Mès puslèu manca de fisança en sa lenga e de consciéncia de tot çò que se ne'n podiá tirar.
Caudrà esperar mièg-siègle per veire Octavian Bringuièr "élever jusqu'à l'ode le langage de Montpellier", segon la remarca de Carles Tortolon. Mès, entre la romança de Gaussinèl e l'òda de Bringuièr, i a las annadas 1854 e 1859, es a dire l'espelida dau Felibritge e l'aparicion de Mirèio que bailan au còp la glòria a la lenga, la fiertat e l'espèr a sos poètas.
Per ara, tornem au temps de Francés-Xavièr Fabre, e quitem caminar la "musa pedèstra" qu'èra, a-m-aquela epòca, la dau païs clapassièr.
La pagina de Pèire Azemà
Las autras Cronicas radiofonicas de Pèire Azemà
Retorn
a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la
literatura dau sègle XX
Retorn a l'ensenhador generau
