La literatura occitana a Montpelhièr dins la prumièira mitat dau sègle XX
una produccion tras qu'abondosa
la saba populara, los còntes risolièrs
l'apogèa de la farcejada
la madurason de la pròsa
la literatura ambiciosa...
Abans la guèrra de 14, lo païsatge es marcat a Montpelhièr per una oposicion entre dos pòls culturaus fòrça actius qu'avèm vist se metre en plaça au sègle XIX: lo grop de Ròcaferrièr qu'anóncia l'occitanisme d'ara, que desvolopa los estudis, la reflexion sabenta, los estudis cap a una redescobèrta de l'unitat istorica e geografica de la lenga, amb un rèire-fons geopolitic ambiciós: l'union culturala dels pòbles latins. E en fàcia los mandadisses dels provençaus, bailejats per Loïs Romieu (1829-1894) e Albèrt Arnavielle (1844-1927), e recampats a l'entorn dau jornal "la Campana de Magalona". Aicestes son opausats a aquel movement que tròban tròp sabent e "copat dau pòble" e l'idèa de "latinariás" los fai cacalassar. Aparan lo montpelhieirenc parlat idiomatic (çò qu'es preciós: sa produccion escricha nos ne baila l'inventari), mas per eles la vertadièira forma nòbla de la lenga d'òc es lo provençau de "Mirèio" per drech de cap d'òbra. Lo lengadocian (quand siaguèsse clapassièr) s'atròba implicitament en dejota.
Après la mòrt de Ròcaferrièr (1907), aquela oposicion mermarà. La Campana contunharà sa dralha, venguent un jornal franc e amistadós jot lo govèrn dau deliciós Francés Deseuse dich l'Escotaire (1871-1949), un mèstre de la pròsa, lo mai finament risolièr dels escrivans d'òc.
Un excellent poëta e prosator, Pau Chassary (1859-1930) "afeccionat obrièr dau parlar montpelhieirenc" (ço dirà Azemà) farà un pauc la jonccion entre la tendéncia sabenta (collaborarà a la Revue des Langues Romanes) e la tendéncia populista de la Campana de Magalona. Escriurà en montpelhieirenc de pròsas umoristicas de qualitat, dins aicesta, jot l'escais-nom dau Maselièr. Sos poëmas son tot còp en clapassièr, tot còp en provençau... malurosament son sovent los provençaus los milhors... Dezeuze (l'Escotaire) lo considerarà coma son mèstre. Carles Camprós joslinha dins son istòria de la literatura d'òc la beutat dels "saumes d'amor" que clavan "Lo vin dau Mistèri" e son de vertadièrs caps d'òbra (causa de remarca dins una pontannada ont, malurosament, la produccion poëtica dau felibritge se "fossiliza" massivament dins l'academisme de modèls eretats dau sègle XIX).
Escolan biaissut de Chassary: Gustau Thérond (1866-1941), nascut a Sant Martin de Londres e defuntat a Seta. Son escais èra: "Biscam pas". Publiquèt de saboroses "Contes lengadocians dau puòg de Sant Lop au puòg de Sant Clar "(1906). E un molon d'inediches, mai que mai de còntes e de sornetas mès tanben una gramatica lengadociana...
De la meteissa generacion: lo poèta cec de Clarmont d'Erau, Paulin Vaissada (1864-1945).
Lo tant sabent e tant coral Josèp Lobet (1874-1951), exilhat a París d'ont sosca a sa ciutat de Montpelhièr coma a la bèla princessa luònhta de Jaufré Rudel, practicarà tanben los dos dialèctes (avinhonenc e montpelhieirenc), ont s'afortirà un poëta d'una sensibilitat meravilhosa que nos cau tornar descobrir. Fin erudit, collaborèt a de revistas literàrias de nauta tenguda en francés e en òc, e fondèt a París la Societat dels Amics de la Lenga d'Oc, qu'aguèt ço sembla l'engèni de la manténer sus un terren de neutralitat amistosa dins las pontannadas ont s'enverinava encara mai l'estèrla contèsta Provença/Lengadòc (=Felibritge/Occitanisme) eretada de la crisi de 1892 e de l'oposicion dels avinhonencs au triò montpelhieirenc Ròcaferrièr-Tortolon-Xavièr de Ricard. Sembla que l'òbra literària occitana de Josèp Lobet siá una granda òbra inedicha, essencialament manescricha. Sos amics capitèron de n'editar de tròces pichonèls après sa mòrt.
A costat de nombroses collaborators de revistas o felibres cultivant mai que mai la saba populara coma Gustau Fornièr (1903-1990), e tanben lo registre dels còntes galejaires (e que metrem plan plan en linha aicí), una autra figura importanta pren son relèu: Pèire Azemà (1891-1967). Ni per començar amb de poësia un pauc convencionala a la mòda dau temps e de farcejada de bòna venguda mas sens ambicion (vetz: Jot un Balcon), s'afirmèt a partir de la guèrra de quatòrze coma un polemista tras que biaissut,un tribun que son estil demòra sovent un exemple per lo prosator d'òc, e mai au sègle XXI. Ni per èsser un pauc l'escolan de Chassarí (e un admirator de Ròcaferrièr e de Xavièr de Ricard) aquò i faguèt sai que un pauc negligir la literatura ambiciosa, mès nos laissèt una polida pèça dau biais antic (lo Ciclòpa) que deu de tot segur figurar entre los classics de la literatura d'òc dau sègle XX... E, longtemps isolat, aquel òme d'accion aguèt la jòia, a comptar de las annadas trenta, de veire se levar los jovents de la generacion dau "Novèl Lengadòc" (un dels caps de fila n'estent nòstre Max Roqueta), e de veire nàisser a Tolosa la revista "Oc". Metrem tanben aquí sas controvèrsias apassionadas amb un jove felibre alucat nommat Loïs Alibèrt qu'aviá de cranas idèas sus l'avenir de nòstra lenga. Pèire Azemà s'afrairèt amb Ismaël Girard, publiquèt dins "Oc", venguèt president de l'Institut d'Estudis Occitans (1957-1959)...
Una pichòta raretat saborosa: lo sol poëma conegut en parladura de la vau de Buèja: la Serrana, per Antonin Jeanjean,dich per escais Ròc de la Serrana. Revoluciona pas l'art poëtic, mas se i atròba un polit lengatge granat que l'autor es de tot segur pas estat pescar dins los libres. Un testimòni qu'a una granda valor sentimentala e lingüistica.
Cau tanben parlar de la generacion chaplada per la granda guèrra de quatòrze. La generacion d'Azemà qu'el i escapèt. Escrivián son espèr, son desepèr e sos poëmas dins de jornalets en òc au pus fons de l'orror de las trencadas de Verdun: lo Gal, Sant Just... D'unes ne tornèron pas jamai, coma lo prometeire Loïs Bonfils dich Filhon (1891-1918), o Jòrdi Malhet dich Jorget de Pastorèl (1893-1918). Demest los autres, los dau sector de Lunèu qu'anavan virar puòi dau lengadocian au provençau coma Loïs Abric (1886-1953), Amfós Arnaud (1888-1973)... E los de Montpelhièr coma Causson de l'Olivièr (1883-1951), e Loïs Stehlé de Ganges dich per escais Delpònt de las Cabras (1882-1933)..
E, un pauc pus jove, Edmond
Teissièr (1904
-1971)
............. la seguida de la granda renaissença erudita dau sègle passat (critica literària e istorica) amb Joan LESAFFRE (1907-1975), un dels fondators dau « Novèl Lengadòc » qu'en 1930-1934 faguèt traucar las consciéncias fins a l'occitanisma d'ara. E lo menimós analisaire de l'istòria de l'occitanisme que faguèt, fins a sa mòrt prematurada en 1975, avançar dins l'ombra l'amadurament de nòstra consciéncia.
Renat Tulet (1868-1948), un "òme pastat de lenga d'òc", que faguèt jogar dins las annadas trenta de pèças popularas qu'aguèron un grand succès. La Cour coculèra dé Poussan (1902);Lou poutou (1902); La Masca (1914). Son teatre, oblidat uòi, èra apreciat de Max Roqueta (critic pasmens dificil...) qu'ajusta qu'en mai d'aquò "escriviá de vèrses que se tenián". Un pauc l'Emili Barta dau païs Montpelhieirenc... en fòrça mai qualitadós (segon Max Roqueta).
Autre autor de teatre qu'agèt un grand succès d'aquel temps: Felip August Maria Justin Pèire dich Monlobois (1875-1950), avocat e jos-prefècte, un dels animators de la societat de teatre d'òc "La Lauseta", autor de "Michèl lo Repotegaire (1928), e de nombroses inediches coma: Marcial lo Janet, lo maridatge d'Albertina, monsur Peneca a Barbazan..
La trencadura de 1920-26.
En 1923 Ismaël Girard fonda "Oc". E en 1925 Josèp-Sebastià PONS (1886-1962) "lo mèstre (catalan) de la poësia occitana de uòi"- e que siaguèt una passada montpelhieirenc e "dissatièr", publica un libre qu'a fòrça marcat aquela pontannada: " Canta Perdiu".. Los occitans reconoisson un mèstre sieu dins l'òme d'aquel "cant de 1'arma e de la carn, ont cada degot de bonaür, d'extasi o simplament de doçor, èra enclausa" (Max Roqueta). En 1930 "Lo Novèl Lengadòc", movement estudiant renaissentista, se deslarga. Pons es una de las referéncias màgers d'aquelas sabas nòvas. Demest los grands actors d'aquela pontannada: Rogier Barta e Carles Camproux. En 1926, Josèp d'Arbaud (1874-1950) renòva genialament la pròsa occitana amb "la bèstio dóu Vacarès". En 1926 tanben, Pèire Azemà, que demòra parnassian dins l'inspiracion de sos vèrses ( "Tèrra d'òc" 1926) publica un tèxt originau que se rempeuta sus lo teatre antic, "Lo Ciclòpa". aquel cambiament pren forma dins la decennia que seguís. En 1934 pareis dins "Oc": "Secrèt de l'Erba" per Max Roqueta, mentre se fonda lo jornal "Occitania", tant important o benlèu mai que lo celèbre "Viure" de la pontannada 1960-70. E en 1935 Loís Alibèrt (1884-1959) publica - a Barcelona...- son libre fondador, la "Gramatica occitana", ja paregut en fulheton dins "Oc". En 1937 Max Roqueta publica a l'encòp "Crounica legendària das Troubadours" (Ed Calendau), e son prumièr grand recuèlh de poèmas: "Sòmnis dau matin".
Aquelas doas òbras de Max Roqueta ("Secrèt de l'Erba" (1934) e "Sòmnis dau matin" (1937)) "van èsser a l'origina dau renovelament poetic lengadocian e de la poësia occitana actuala" (Ives Roqueta, 1963).
La segonda part dau sègle XX es presentada sus una autra pagina.
Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
literatura
carnavalesca dels sègles XIX-XX