Alexandre LANGLADA

L'ESTANH DE L'ORT (1902)

TRESENCA PASSADA

Los Pescadors

Per lo doctor Ponç

I a bòn brieu que las vendemiadas,
Emb sos cants e sas gandesadas,
An delargat dau vinharés.
Lo vin grumejós e tebés
Dins los dotzencs se fortifia,
En escampant per lo tinau
Son alen capitós e caud
Que l'odor sola escarrabilha.
Los trabalhs son pas afogats
I a res a faire als semenats,
L'oliva es pa' ncara madura
E, per la poda, non i a fuòc.
Tanben, dins lo plan, sus l'auçura,
Per las garrigas, en tot luòc,
Se vei de còlas de caçaires;
Mès, en cercant gabre, lebraut,
La catla, l'estornèl viatjaire,
Chaca fes que dòrs aquí d'aut,
Sus un truc, la partida barra,
En temps fresquet, escardussat,
Dòrs l'estanh qu'ailaval se carra,
Dins son lièch tot espantolhat,
Pas un d'eles que non se vire,
Milhor, i auriá 'na lèbre au jaç,
Qu'es una comparança a dire,
Crese que ié farián pas cas.
Es de fect que’n virant l'espatla
E lo regard d'aquel costat,
S'es vist sauvar mai d'una catla,
Mai d'un perdigalh envoutat.
De tant que son rebat los sòna,
Sabon pas, dedins aquel temps,
Se son sus aiga o sus terren,
Dins la rocalha o per la lòna.
Son aquí coma estabordits
Puòi, un còp desemrampesits
d'aquela doça estavanida,
Amai contunhen la partida,
An la pensada en quicòm mai
Çò que i agrada mai que mai
E i avena un pauquet la charra,
Es que nòstra vòta se sarra,
Car es sensat qu'a Sant-Martin,
Se fai la prumièira volada,
En musant, d'aquela jornada,
Parlan tot de lòng dau camin.
Dau temps que d'unes trefolisson,
Vesent pas l'ora e lo moment
De metre man e qu'entremens
Per lo terraire s'espandisson,
A d'autres aquò fai pas lum,
Amai de bravament se’n manca.
Dins la cabana, a la calanca,
Sus la guerita, se quauqu'un
Era aquí pròche, per entendre
N'ausiriá de mau mostrigat,
Mès, en tot, justiça cau rendre,
N'an pas tòrt de repotegar.
D'esperel, es cranc lo pescaire:
Renega, quand a res a faire
Quand i a fòga, renega mai
Milhor, se l’entendiatz, quand prega,
Per ma fe, diriatz que renega.
De qué volètz, aquò's son biais!
Donc se, quand non i a subjèct, charpa,
De qu'es pas, quand lo terrassenc
Vai, dins son país, bonhar l'arpa,
Far la volada o caçar au rem ?
Ai, se ne’n ditz, aquí vos laisse !
Amai venir dins son estanh,
Sa fasenda, son ganha-pan,
Son bèl estanh, que l'a vist nàisser,
ont a viscut en pèu, descauç,
A las plòjas, au freg, au caud,
Dins sas braias repedaçadas,
Que son de totas las sasons,
Negre coma los girondons,
Enfant, faire d'escarlimpadas,
Barbèu, emb son paire e puòi sol,
Dins l'aiga linda o lo patolh,
Au luònh, enlai de la guerita,
Calar los arts, far la visita,
Caçar la foca, l'alabran ;
Enfin lo barbèu deven grand,
Es òme, e, de pescaire qu'èra,
Sus un grand bastiment de guèrra,
Mòssi de mar un jorn se vei ;
Mès, luònh de son breç, lo pescaire,
An bèu a dire, an bèu a faire,
L'amor qu'a per el totjorn creis;
E quand, a la maire-patria,
a ben fach son dever d’enfant,
Quand i an dich: - « Vai dins ta familha,
Tornaràs quand te sonaràn.
Mès, au mens, a chaca sonada,
Per la patria, cau quitar
Molhèr, paire, maire e catlada;
D'aquí que siágues requitat;
E n'as, n'as, per una passada!
Sus la marina siás classat
Ara, per te recompensar
D’aquela censa qu’es pas traça
As drech de pèsca, as drech de caça
Sus los estanhs e sus la mar.
Vai ! » Lo matelòt pren son quart
- coma l’alèrta girondèla
Partida a l'estrange país,
Qu'òm vei, a la sason novèla,
Venir mai vèrs son mèma nis;
La jòia au còrps, dòrs sa cabana,
Devèrs l'estanh vai adralhat,
Caminant coma la tartana,
Arriba fièr, mai que malhat;
Emb aquò, puòi se met a l'òbra,
Coma un mainatgièr dins son ben,
Que dont mai ié fai, dont mai rend;
Es pas manhagós ni fuglòbra:
Dins sas ropilhas engansat,
Que de fes per s'apitançar,
Dau temps que vend tota sa pesca,
Que sauta encara, tant es fresca,
Vend tot son bòu e per sa part,
Garda anguilon, talan, sangard;
Mès es pas per el la cacilha :
Dels quauques sòlets que ne’n fai,
N'a per se crompar d'estanhilha;
Tòmba-leva, d'aiçai, d'alai,
Noirís enfants, e paire e maire,
E volètz puòi qu'aquel trimaire
Non carpine quand, sus l'estanh,
Tot l’environ ven far la caça,
Avètz encara un brave plan :
Volriái ben vos veire a sa plaça !
Pasmens, quand tot lo monde en còr
Vòu una causa mòrt a fòrt,
Quand seriá tota de biscaire,
Es lo milhor de laissar faire
E de seguir lo vòl plan-plan
Mès quau pòt reténer son sang,
Quau garda los tròns dins la boca,
Quand los sentissètz vos prusir ?
Faudriá ben èstre sang de foca
E lo pescaire es pas mosit.
Mès coma, après la ramassada,
Lo temps se’n tòrna mai au bèu ,
Una fes sa gruma escampada,
Lo pescador reven e lèu ;
Compren que laissar córrer l'aiga
Vau mai que de s'embotinhar.
S'aquel jorn, per milhor ganhar,
Se non pesca mùjol, palaiga,
Escarpa, lop, sòla, merlan,
Los monsuròts que çai vendràn
Dins son barquet demandar plaça,
Embé l'ajuda de sa braça,
Volràn per el un brave bòu,
Se sap qu'una manada vau
Una pistòla, aquò's la taxa.
Lo prètz es doble, quand son dos,
Sans comtar lo flàsco’ e la biaça.
E saupretz que los pescadors,
S'aiman l'aiga, qu'aquò's sa renda,
Es per los pèisses, mai que mai,
Çò que pertòca sa bevenda;
Se lampan d'aiga, es qu'an pas mai,
E se, quand n'an, fan pitanceta,
Per esparnhar sos bèus sòlets,
Es au rebors quand còsta res.
De vin a rand e la peceta,
N'i 'a pas per se descrestianar
E sens lo chaple que van faire,
De la focalha que, pecaire,
Comptava èstre sol de i anar
Faire a son léser quauque plega,
Tal un pastre qu'argent fòl lega,
De temps en temps vai curalhar
Son tropèl escarrabilhat,
Per se téner la pelha fresca
Sans aquò, jamai non la pesca,
Mestièr qu'es pas gaire ganhiu,
Portariá dins una jornada
Çò que vai ganha dins un brieu;
Aquò d'aquí, puòi la pensada
Que non se pòt renjar qu'ansin,
Lo fan davalar de l'escala,
Onte totjorn mònta e davala
Lo renegon e lo carpin.
E quand, de la granda volada,
Per vila, vilatge e masada,
Los cridaires van, afrescats,
Als ròdols lo mai traficats,
En apegant e cridant quora
Aurà luòc, mema jusqu'a l'ora
Qu'au pus tard, cau èstre renduts,
Qu'aquò's, au mens, uòch jorns d'avança.
Los pescadors d'aquela instança
N'an pro per èstre resolguts;
Adonc la velha s'amatinan,
D'aquel trigòs adosilhats,
Entre eles, los associats,
De per darrièrs se ne’n penchinan.
Çò que los tarnavèla un pauc,
Es que dabans faràn missau,
E mèma uòi dobla jornada.
Coma quicòm la codrilhada
S'avança, alèrta; a son anar,
Se vei que cau pas ne’n mautraire
E qu’an enveja de ié faire,
An pas oblidat lo canat.
Quau sap, fai bèu e l'aura chauma,
L'estanh es lisc coma un miralh,
De mújols, benlèu per aval,
Quand vendrà l'ora de la cauma,
Podràn capitar quauque ordòu
Que suparàn, se Dieus o vòu,
E faire de bravas sautadas ;
An pas fach seguir las mairadas,
Son penjadas sus lo saumon,
Emb au glòbe e las masconhièiras;
Per ara, n'an pas de besonh
Que de veire las paradièiras
E de las ben assegurar :
Es dòrs aquí qu'an avarat.
Un seguís l'aste dau trabaco,
Assolida los paus que flacan,
D'autres fan de mema au sandrieu,
A l'andana, dins aquel brieu,
Veson lo torn ; end aquò voidan
Las cogas que dau pes s'acoidan;
Puòi au gangui van faire un torn.
Aquela sàrcia e las estúrias
Se prenon mau dins aquel jorn,
Vendrà pas sai que de las lúrias,
Coma aqueles arts son calats
Sus las grandas embocaduras,
Es pas dich que quauque folàs
Non ié fague d'esquinçaduras,
Siágue au voge o dins los gaunhons
Aquí meton sas atencions
A renfortir los brucs que brandan,
Ben nosar los pinhons als paus;
En d'aquò, dau castèu qu'alandan,
Ne’n tiran chochos, apogauts,
Lop, merlan, gòbi, sòla, monha
Tot aquò, dins lo carcanhòu,
Se trai a rand, a plena ponha,
De chacun agrossís lo bòu.
Mès l'òbra es pa'ncara acabada:
Cau visitar los bertolencs
E, per i a nar d'una abrivada,
Ié cau la vela amai los rems.
Mès ié van tant de viga-mòla
Que chaca beta poja, vòla,
dins doas oretas son gandits,
Amai an fach tèsta au canís.
Aicí son pas espepidaires
Car, per faire coma se deu,
Faudriá veire totes los caires
Largan solament vèrs un cuol
O la poncha la mai trevada,
Adrechan quauque salasart ;
Dobrisson, quand, per còp d'asard,
Quauqua enregada es arrasada,
Dels armals de còps estraçats,
Ne’n despescan lo gròs peissàs,
E de la coga que coeja,
Coma l'ondada, quand aureja,
Tiran lo jòl tant agostós
A boldre embé la caramòta,
Rossinhòu, sarguet verinós,
Tot es aquí, franc de la pòta,
Mès d'aquò res n'es pas moquet.
Quau vodriá veire en son barquet
Aquela limaucosa engauma,
Aquel moclion d'ombra e de crauma,
Gruma que la mar abarís
E qu'una empaumada aborís ?
Ara se’ntancha la batuda,
Es adejà temps d'aterrar,
E la flòta, d'ont es venguda,
Se’n tòrna vogant assorat
Es pas que, dins la traversada,
Non agan l'uòlh deçai delai.
Aquò los destorba pas mai
Sans endarrairar l'arribada,
E s'es capitat fòrça còps
Qu'embé de pèis fins als estròps,
De jorn de bonàcia e sans òire,
Sens que metèsson mai a còire,
Pojar sus un ardòu de pèis.
Per un pescaire aquò se vei
A l'aiga que prend una tencha
un pauc fosqueta, als rondelets
Virolhonant a ròdolets
« Bòu, crida lo baile, a la cencha
Pas pus lèu badat que chacun
A faire la cencha s'afana,
Dau temps lo canat se debana
Dins l'aiga au torn dau revolum
Emb aquò puòi totes bacèlan
Embé l'esclòp, embé los rems,
Mès, dau temps que los còps rampèlan,
Au gorg i a de reboliments :
Los gorgolhs que floretejavan
Tot escàs e de’n sus en sus, ,
Qu'òm vesiá que’n i'estent dessús
E qu'a vista d'uòlh s'escrafavan,
Ara son de grands bolidors
Que mòntan de las perfondors
E dralhan de ronds, de plecsadas,
Coma de pichòtas ondadas,
Entremens, de chaca rondèl,
Un pèis poncheja e se palleva,
Tot fasent lo saut dau bacèl,
Tòmba, cabussa, mai se leva,
De coga, de tèsta, de biais,
De cantèl, e n'i a que non sai
Mès a fòrça que sautorlejan,
Dins los regiscles que perlejan,
Veson pas lo canat, ié’n còi
A bèles paucs, un ara, un puòi
Dins la calucha van far tèsta,
E, quand lo pescaire s'arrèsta
De bacelar sus l'agotal,
Tot l'escachon sautorlejaire
Dedins la beta se vei faire,
Badalhant lo darrièr badalh.
Un còp finida la sautada,
Cau pensar de donar virada
dòrs la cabana, es coma temps :
dels peissonièrs, qu'an fach assaupre
De venir d'ora per reçaupre,
La còla espèra i a de temps.
Mema adejà n'i a que rondinan,
E per pauc qu’endarrairen mai,
N'i aurà pas ges que non foïnen;
Lo mestièr n'es l’encausa, es vrai!
Es pas un trabalh de fuglòbra
Que fan aquí los peissonièrs:
A despart d'èstre matinièrs,
encara tard de menar l'òbra,
Coma fòrça autres mestieiròts,
Cau mai d'un còp passar las nuòchs,
Córrer de tot temps, a tota ora,
Per faire la revendariá
De quicòm que se dessanflora
Mai que la carn de bocariá ;
Que de fes, comptant sus sa venda,
Finisson per repotegar;
Lo pèis s’endeven martegat
E, per forviar, bocans, emenda,
Se’n van escampant per valats
Sos pèisses mòrts dau gelibràs
Aquò, pas dieu ! se vei pas gaire?
Au temps que siam uòi, pas jamai;
Puòi los salabres son alai
Sus las trantas penjats de caire.
Pòt pas èstre aquò que los rend
E sens paciença e rondinaires.
Per uòi, çò que ié desconven
Es de veire que los pescaires
Ajan pas'ncara debarcat.
S'aquò jusqu'a la nuòch contunha,
Caudrà totjorn bailar pecunha
E per èstre a temps au mercat
Passar tota aquesta nuòch blanca,
Mès lo trantús que los aflanca
A pas lo temps de s'avenar :
Desvistan lèu, dins l'emplanat,
Los batèus qu'ailalin negrejan,
Mès tant luònh que, d'aicí, diriatz
Un vòl de bernats apariats:
« Es eles! ve coma bracejan ;
Chut! lo baile nos fai sinhau.....
Tot vai ben. Anem, dins un pauc
Van èstre agandits a l'amara. »
Abans, las sèrvas, los sarrons,
Son davalats dels carretons,
Cofas, faissilhaus, tot se sarra
Aquí ras dels debarcadors
Dins aquel temps, los pescadors
An aterrat, nosan la malha,
Relents e d'aiga e de susor;
Mès de qué fai aquò ? Zo, zo !
Cau far d’entanche, a la trialha,
E sens mai borjan a braçau
Dins lo molon mòl coma limpa,
Pautiran lo menut que pimpa,
Lo gròssàs per sos dos gaunhons
Que, tanlèu agantat, coeteja,
E dins l'escach que limauqueja,
Gorgolha, grumeja, se tòrç,
Plantan las mans, meton tras bòrd,
Lo bèu, lo fin, e se rebilha
Per delai, dins un recanton,
Sépia, muscle, cranca, bigon.
A la fin tot çò que congrea
L'estanh es aquí lòta lòt
Dau pus alegre au mai palòt.
Lo fin, lo mejan, lo pus traça,
A son molon, son prètz, sa plaça,
Tanlèu presat, pesat, cargat,
Tot se bolega a delargar
Vèrs Mauguiò, Peròu, Candilhargue,
Sant-Just, Lansargue, Mudason,
A carga d'ase, a carreton,
Menats per muòu, muòla, camargue,
E tot bandat, cafit, comol
« Bòna jornada, se s’endura ! »
Ditz lo pescaire, un còp qu'es sol,
Per tant qu'a fach, sai que es madura,
Un parelh d'oras de sorelh,
Emb aquò pausarem l'aurelha
En pensant qu'aquesta es un grelh.
Pasmens, entremens que s'espelha
Lo bolho qu'es avantatjós,
Puslèu coma las armanhòlas,
Se canhardar, braces en crotz,
Dòna un còp d'uòlh a las palhòlas,
Sarcis una malha, se fau,
Dau bolièg remenda lo còu,
Tencha lo còl d'una batuda,

(vers qui manque sur le manuscrit)

Amòr dau piure, emb de quitran;
Puòi, coma uòi e tot deman,
ié vai tombar pro de visitas,
Per qu'ajan plaça au fogairon,
Escampan sus lo badalhon
Lo glòbe, sas agas, sas bitas,
Enfin lo mai embarrassós.
Ara, se dins lo temps plojós,
Un bot de messenga a pres peca,
I a pas fuòc per parar l’endeca,
mès puòi qu'ara es pro de leser,
Tant vau qu'o faguea son aiset
Lo degot per totjorn s'emborsa,
Tard o a temps, saique benlèu
Poiriá maganhar la condorsa,
E la forqueta e lo cancèu
Enfin, dau temps que rabasteja,
La nuòch espandís son mantèl
Amont dins l'emplanat dau cèl,
plan-planet lo lugar poncheja,
E lo faròt, en se levant,
Ven se miralhar dins l'estanh
Es pas sol que sa lusor tira
D'aquesta ora, i a per camins
Pro de caçaires costolins,
Qu'un grèu sacàs carga, espautira,
E que n'an pas d'autre sinhau
Que son lutz, mès n'i a tant que cau
Car, s'als jorns que lo cèl negreja,
Coma de dòu enmantelat,
Aquí totjorn quicòm blanqueja,
De qu'es pas, quand es estelat ?
Coma quicòm, enfin se rendon,
Embé los cabanièrs qu'atendon
Se dònan de ponhats de man :
- “ Bòn vespre, l'òste; e ben, çai siam
Coma aquò vai ? E la familha ? »
- “ Gramecís, tot aquò vai ben
Amai vautres? - Nautres, tanben. »
- « An, laissem aquí la babilha,
A taula! A taula! nom d’un Gòi
E dau gròs bolho que gargòta,
Compostat de pebre e de pòta,
Cadun, emb son culhièr de bòi,
Ne’n pesca una bòna sietada,
Dins un virar de man morfiada.
N'an pas per sa pichòta dent.
Après aquò, l'anguilon ven ;
Es tant patet que se devinha
Que per abans tirar l'espinha
D'aqueste, l'autre es digerit;
S'avián qu'aquò per se noirir,
Poirián manjar jusqu'a Sant-Blasi
Sens èstre sai que emboiricats.
Per bonur, que lo grèu sacàs
Es aquí ; coma d'un armasi,
Ne’n tiran giga, cambajon,
E lo flàscol qu'es dau canton.
Ai, bondieu! quanta sessalega
uòi, ma fe, lo lengau bolega,
Aquò se vesiá ben sovent
Pas-Dieu ! son d'aquela familha
Que pòt totjorn s’endevenir
Per lo prus e per la babilha.
Un cònta, l'aire escardussat,
Tot çò qu'a vist, tot çò que sap
Un a per un ié tenon sòrga,
Emb aquò, quand an debitat
Çò que sabon de veritat,
Aquí lo torn de la messòrga;
Amai vos la trason tant ben
Qu'òm vei ben qu'es pas la prumièira,
Mès d'aquò cau pas ne’n far fièira
Siam pas que nautres qu'o sabèm.
E totjorn los còntes varalhan.
Degús jamai non finiriá,
Se lo flàscol teniá costièr
E se n' i a d'unes que se làguian,
Cresètz que, lasses de trimar,
Lo sòm, enfin, los espautira
L 'un badalha, l'autre s’estira.
Es que i a pus res a chimar.
Mema a la fin lo mai barjaire
Que sent sa lenga de pedaç
Apegada a son paladars
Cala, entremens tot se vai jaire.