ANTòNI FABRE D'OLIVET,

RENAT NELLI...

Aqueste article de Felip Gardí dins OC N°19, 1983, pp 57-62 nos despinta pro finament cossí lo genial Fabre, isolat dins son sègle, pòrta la prumièira pèira d'una renaissença ... que prendrà tot son ample un mièg sègle puòi. E cossí es un autor essencial per nautres, e mai de redescobrir. Cap au sègle XXI. Sufís de lo poder legir. E lo parallèl qu'establís aicí amb nòstre amic Nelli es luminós. Una nòta de legir e de relegir. E puòi un portisson per l'òbra d'òc de Fabre, una granda òbra que nos cau redescobrir... e que metrem aicí en linha plan planeta...

E Nelli? Vos prepause de legir sus el un estudi sus sa poëtica pastada de sensualitat e de metafisica que presentère au collòqui de Tolosa...

Renat Nelli

S'es pron parlat, dempuèi mai d'un sègle, de l'importància de l'òbra e de la persona d'Antòni Fabre d'Olivet : aquel esperit clafit de curiositats diversas e sovéntei còps estranhas es d'evidéncia una figura màger de l'istòria deis idèas en Occitània. A l'encòp filosòf, lingüista, iniciat, legeire dei trobadors e bòn coneisseire de la literatura occitana, dins eu se mesclèron en un revolum vertiginós d'influéncias e d'invencions descabestradas lei pensadas nòvas que fasiàn son camin ai confinhas dei sègles XVIII e XIX. Pasmens, voudriáu pas aici virar mon agachada cap au teorician eclectic que foguèt Fabre d'Olivet, e que l'entremesclament de sei concepcions demòra totjorn de desembartassar, de tant coma es ric, espés e suggestiu e mai dins seis incoëréncias amolonadas. Aquò's l'escriveire, lo poëta d'expression occitana, qu'aimariáu de mostrar dau det, puèi que s'agís aquí d'una òbra puslèu malaisada de desnistar, e mai dins lei bibliotècas, e que se'n parla pas pron a mon vejaire.

L'òbra aquesta, se sap bèn a l'ora d'ara amb leis estudis que ne'n faguèron L. Cellier puèi R. Lafònt, es estada presentada dins son tèmps pèr Fabre coma una mistificacion : aquélei tèxts, publicats en 1804 dins Le Troubadour, que se disiá un recampament de "poësias occitanicas dau sègle XIII, recampadas e reviradas pèr Fabre d'Olivet" , an pas grand causa de veire, fin finala, amb la lirica occitana de l'edat mejana. Avèm aquí de segur un ensag originau d'escriure en occitan, que la masqueta trobadoresca li es tot au còp indispensabla e desrisòria. Lo jorn qu'aquela part demorada resconduda de l'òbra de Fabre tornarà èstre editada - pèr lo demai, tot, ò pauc se'n manca, amb lei mòdas successivas de l'ocultisme, o es estat, e mai recentament - se veirà mièlhs l'importància dau poëta, qu'aviá sachut, d'un biais remirable, dessenhar leis endevenenças, fegondas ò desprovesidas d'avenidor, dei "renaissenças" occitanas que s'anonciavan.

Mai d'un còp, me l'aviáu pausada, la question de l'interés que Renat Nelli, sai que atrivat, portava a Fabre d'Olivet. Entre lo teorician de Gange (puèi qu'es dins aquela vila de la vau nauta d'Erau que nasquèt en 1767) e lo bolegaire d'idèas de Carcassona, la simpatia, fòrt e clar, naissiá d'un gost besson pèr lei bastisons sistematicas, aquò rai . Mai aquò sufisiá pas pèr tot o esclargir. Tant e puèi mai que m'avisère, a fiu de lectura, que la semblança, de segur, teniá de rasics mai entrevescadas, entre lei dos escriveires. Rasics d'escritura, emmotladas sus la dobla figura de la femna e de la maire, e dau tornar fatidic deis oras e dei jorns dins un pivelament primier e jamai despassat, que la mòrt i jòga son ròtle de solèu au revèrs, lutz negra de l'abséncia ont l'escritura fai sa traucada.

Aqueu rescòntre dau vuege ont s'enauça, musica mètge, la vòtz que jamai quitarà pas de marmusar dins lo cap d'òme, rèn vau mièlhs que de l'escotar, coma s'escota, a bofars irregulars de nuechs personalas, l'ondejar prigond de la paraula, pèr en dessota lo debanar tròp esbleugissent dei mots arrengueirats. Aquí, pèr exemple:

Adonc que devèrs la vesprada,

Del miegjom verma la calor,

E que tòrna jot la ramada,

A se faire ausir l'aucelon;

Sus la riba de la paissièira,

Se ven devestir la Bergièira.

(Fabre d'Olivet, Son estivenc)

E Nelli, dins la part tres de Vesper a la luna dels fraisses (1962):

"Long tintadís de sonalhas: sus fons viu d'escamp, la pastora que sa lingesa mieg-nusa, lo vent selvatge l'escalpra a seguit son mal car languiment al desert de l'autura..."

Pèr en delai leis epòcas desparièras e lei biais de vestir la vòtz teunha d'images bèn datats, lo ressòn s'esperlònga dei necessitats enonciadas. Dau tèmps que s'esparpalha en redóndeis aparéncias de finiment, l'escritura, reclausa dins lo balanç rigorós dau poëma ja dessenhat, quatren ò "son" d'estròfas regularas, s'apodera lei poténcias aimadas e terriblas. Se pòt pas negar: i a pas, dins la poësia de Fabre d'Olivet, lo ferniment de mòrt passadissa que fai de Nelli, dins sei poëmas mai acabats, un mèstre de 1'uman. L'escriveire ganjòu, a mesclar, segon leis idèas de son tèmps, lei remembres antics, lei notacions exactas d'una vida rurala ont la repeticion dei gests s'acòrda amb lo reinatge discret dau subrenaturau, de la magia, capita pas de clavar son poëma sus son gost d'amarum, coma o sap faire Nelli, sobeiran. Entre lei dos, i a tot l'espandi, fach de tast e de sapiéncia recampats, dau Romantisme esprovat e pensat en paraulas occitanas. Mai aquò empacha pas que lo rescòntre, dins l'escritura de l'autor d'Arma de vertat tant coma dins lei peças occitanas de Fabre d'Olivet, dau cant trobadoresc, dau pòble imajat dins sei practicas jornadieras, e de la lenga que desapareis rosegada pèr l'istòria e lei modernitats, dessenha lei limits d'une poëtica comuna: de l'essenciau au transitòri, dau movement infinit a son arrest momentanèu en clugar d'uelh de la mòrt que velha, l'escritura es faula dau retornament.

Pèrdia de l'amor, pèrdia de la lenga aimada: l'"Escaraunhada de l'amor" de Fabre es bèn mai qu'un tèxt de mòda, ont se mesclarián lo gost de l'antic, entre Vergèli a Teocrit (e mai Anacreon qu'un nimesenc, Lois Aubanèu, revira en occitan ais aubetas dau sègle XIX), pastorala leugiera e decorativa, pintoresc pre-etnografic, arcadisme reviudat ò ressòns d'una edat mejana neblosa. Dau meteis biais que lei mites de "La Serp de folhum " (dins Arma de vertat) ò lei rebombs fataus de Vesper ò la luna dels fraisses, de Montsegur nuechenc ai remembres eternes dei païsatges de Lauragués, son bèn mai que l'illustracion sabenta d'una erudicion mestrejada.

En cò de Fabre, coma en cò de Nelli, tot l'escriure es penjat a 1'ulhauç escur que senhala lo tust fatidic, inagotable e pasmens sèmpre passadís, entre lei temps que s'enfròntan. E l'occitan, pèr élei, es la lenga elegida d'aquel esbleugiment pastat d'ambiguïtats amolonadas: Lenga dau blanc absolut, de la disponibilitat a l'astrada que plomba. "Dins la nuech, entre lo silenci L'amor espandís sei fielats" escriu Fabre; "Aimi l'amor e sa nuèit, aimi l'amor e sa flamba... " revira Nelli, velhaire atentiu entre oras blancas e oras negras.

Diferéncia màger pasmens: pèr Fabre, lei mites de la lenga que tòrna, ò, autrement dich, de l'individú que sap s'afondrar (ò s'enauçar, question d'images !) fins qu'ais raiç de la paraula, pèr en delai l'istòria debanada, fondamentan una teoria de l'unitat pregonda de l'existéncia culturala occitana, maugrat lo tèmps que raja. Unitat patetica, facha de desseparacions successives, de segur, qu'una dei mai dolorosas es benlèu aquela d'amb la maire, que dona la vida a la lenga tot à l'encòp. Fau legir çò qu'escriu sus aquò Fabre d'Olivet dins sei Souvenirs, recentament editats. L'escritura de la lenga mairala - agachatz l'adjectiu, qu'es de ges de biais innocent ! - es pèr eu lo raconte sèmpre viu amb aquela desseparacion, ont l'occitan es lo veïcul unenc de la regression absoluda, e absoludament necessària. Tot bèn comptat, trobam dins leis òbras occitanas dau poëta de Gange tot lo decorum, realista a simbolic, de la renaissença pèr venir, amb Mistrau a lo Felibritge provençau. Analista decisiu, Fabre d'Olivet a pensat, dins Le Troubadour, coma dins lo demai - teoric - de son òbra, lei restancas esteticò-sentimentalas de la renaissença felibrenca, apuèi occitanista (pèr part au mens, parlant d'aquesta)... E sei poëmas son tot au còp aitant de carrièras bòrnias, e aitant de mesas en plaça quasiment definitivas.

Crese que Renat Nelli, qu'aviá vist, sènsa ne'n balhar lei rasons vertadieras, l'importància de Fabre d'Olivet, ne'n seguiguèt perfiechament la "leiçon" ambivalenta. Sachèt ne'n traire aquel escriure patetic dau viu que se nèga dins son abís etèrne de mòrt, au bèu mitan dei culturas recampadas. Mai sachèt tanbèn, e aquò's un de sei meritis majors a mon idèa, traucar, en poësia, lei semblanças enganairas dei totalitats culturalas: de l'occitanitat, coma fiu que religariá l'òme a la femna ais univers de l'istòria a dau cosmòs, faguèt espetar lei definicions superficialas, leis evidéncias un pauc bedigassas. E aquò nos ditz que fau tornar legir Nelli, e mai Fabre d'Olivet, teoricians-practicians de nòstreis anciás faussas ò vertadieras. Escriveires de las tenebras renadivas.

Aicí balham a legir, d'Antòni Fabre d'Olivet, un dei quatre sons que compausan Las Sasons, " Son primavenc ", primier moment d'aquela escritura de l'existéncia perduda, que la lenga retrobada ne'n pòt porgir lo rebat. Apuèi " La Pastora acotida ", cantarèl ont lei mitologias subrimpausadas fan sa jòga restontidosa, bèn mai luenh que seis aparéntei facilitats, ont se maridan lei trobadors, Godolin (" Vòli sus ton sen... ") e tótei leis Arcadias literàrias, reclausas à estrifadas.

Felip GARDY

A. Fabre d'Olivet, Le Troubadour, Paris, 1804, 2 vol. ; Mes Souvenirs,

Bélisane, Nice, 1977; L. Cellier, F dO., contribution à l'étude des aspects religieux du romantisme, Paris, PUF, 1953; R. Lafont, " F. d'O., l'Ossian d'Occitanie .", Amiras, 2, 1982; Ph. Gardy, " L'enclos de l'or, F. d'O. et l'écriture de la langue maternelle ." Romantisme, 34, 1981. Renat Nelli, Obra poëtica occitana, I.E.O., Tolosa, 1981.