Sensualitat e metafisica dins l'òbra poëtica occitana de Renat Nelli

Una sola causa es segura dins lo grand labirint ont nos a embarrats e ont campejam a bèl eime : a de bòn, Renat Nelli nos a quitats, emportant amb el son mistèri. E dins la complexitat d'aquel eretatge que nos a laissat, aquí i demoram entrepreses, desaviats. Me sovène - aquò deviá èsser dins l'ivèrn de 1980 - d'un Max Roqueta galejaire - Nelli, je te soupçonne parfois d'être le diable. E Renat Nelli, sorisent misteriosament, los uòlhs escarrabilhats, que laissava tombar, amb son accent carcassonés que sos amics doblidaràn pas jamai, èrras apicalas, lentor dels mots justs que se cèrcan e que finisson per eissir : peut-être...

Dins aqueste pichon prepaus cercarai pas cossí nauta es la montanha, ni quant d'orisonts novèls descobrissèm dempuòi la cima. Modèstament parlarai de l'amic, dau mèstre, dau poëta. Quauques flòcs solament, e mai esperèsse qu'ajudaràn per completar lo retrach qu'aicí se vai gaubejar, dos jorns de temps.

Tolosa. Aquò's a Tolosa que rescontrère Nelli lo prumièr còp. Amb Bernat Manciet e Max Roqueta temptavan de tornar prene lo flambèu qu'Ismaël Girard aviá laissat en moriguent : caliá far que « Oc » contunhèsse. Amb Joan-Pèire Tardiu e Joan-Maria Pièire, èrem los joves causits per completar la còla : caliá butar la ròda. E Nelli nos parlava de cossí los poëtas ionians alestissián sos verses, de cossí la literatura d'oc reforfava de tesaurs e pas solament dins la vièlha lenga trobadorenca, mas tanben dins los sègles d'apauquiment e d'umilitat. I a dètz ans d'aquò, e l'interés per lo barròc occitan èra tot nòu... E la prumièira question que nos foguèt pausada, a nautres los joves que deviam batalhar per illustrar la dignitat de nòstra cultura en fin de sègle vint, es Nelli que, dins un pichon restaurant ras de Sant-Estève, nos la pausèt Etes-vous mystiques ?

Pòde pas m'empachar de ne tornar aquí quand m'imagine Renat Nelli. La prumièira clau que tròbe per abordar sa poësia es, de tot segur, un sentit constant, pas jamai escafat, de la transcendéncia. Sa poësia vanega entre los dos pòles de l'emocion sensuala e de l'emocion esperitala. Crèse que lo secrèt màger d'aquela reüssida estetica e artistica, ven d'aquela dimension suplementària dau tèxt. La poësia es pas solament ponheson d'esmoguda, es tanben vertigi dels grands espacis de la pensada. De citacions de vèrses tòrnan per o rapelar a la mementa :

... l'orisont amar...

... la musica nusa dels tomples...

... l'abís etèrn ont ieu, jausents, cairai...

... dins l'illusion d'èsser e de pas èsser...

... lo res vibrant al resson d'un brivet...

Benlèu nos cau legir e relegir la Beatrís de Planissòlas per tornar descobrir aquela cosmogonia vertiginosa. I retrobam lo diable, lo nihil, lo non-èsser. Aquel tèma d'abséncia, de void, me sembla que bastís lo rèire plan de tot lo païsatge que lo poëta nos fai visitar.

Beatrís voudriá sauvar Pèire Clergue dau Non-res. Aqueste ditz :

« e ieu soi lo desèrt sens miratge... »

Mas Beatrís revindica dins lo ieu de Pèire Clergue la plaça de bèl miratge. Tot es jòc d'aparéncias aquí. Un miratge dins lo non res. E pasmens l'edifici se bastís aquí dessús « entirant l'òme illusòri a l'orisont de sa carn...»

Plan plan sus aquel neient qu'es au còp, o redisiam totara, l'illusion d'èsser e de pas èsser, un païsatge d'anmas umanas transparentas coma de cristal se congrèa e pren forma. Mas aquela umanitat bastida ex nihilo es a l'encòp diusenca e maudicha. Poja cap a la lutz, e ne tresana d'extasi

« o doçor d'èstre pas que la fugida

d'un pauc de Non-res cap a l'èsser... »

E tanben demòra maudicha, qu'aquela creacion es òbra dau diables :

« l'àngel tombat

per aver trasmudat en amor

l'òdi qu'es al fons de l'Amor... »

La malediccion indefugibla de las anmas que trèvan l'univers poëtic de Nelli es dobla. Sèm coma sus l'acrin luminós d'un sèrre, dins l'aire linde e leugièr, e dos embauces nos espèran : d'un costat i a la matèria, la carn, la pesantor. Aquel davalenc enfachina e terrifica l'anma Nelliana. Sa natura la butariá a i càser, ravida, damnada. L'Avesque ne fai lo repròchi a Beatrís. Beatrís que voudriá puslèu davalar aqueles pendisses :

« ja qu'adoràvetz la Casuda o puslèu son vertigi. »

Tot naturalament o sentís e o descriu

« Ma quita puretat veniá corrompeirèla. »

E d'un autre costat l'anma dels poëmas de Renat Nelli es atirada per lo neient dont es sortida, e que se i voudriá tornar resòlver. Aquò's lo pendís de Pèire Clergue. Pojar, coma dins l'Oda a Montsegur :

« per ont pugèron tant d'armas vers l'en-delai de l'Amor. »

L'anma, dins los poëmas de Nelli, es donc suspenduda entre dos abismes, en balanças entre l'èsser e lo non èsser. Per vivre aquel paradòxe se cau abstraire dau temps e de l'espaci : coma l'òme corsejat per l'Unicòrn e que vin un instant aplantat, eternisat, dins sa casuda ultima, enchusclat

« per la doçor del mèl

delemòra l'abis, la bèstia

e lo fais de son malastre. »

Ne sèm donc aquí, dins una mena de metafisica dualista, benlèu pastada de catarisme, mas d'en primièr, crese, prigondament originale, e solament Nelliana. E Io personatge atròba son eternitat dins l'estranhesa d'un instant aplantat, un instant tant dens d'esmoguda que resclaus en el solet tot un infinit. Es aquò que vòu dire, benlèu, Beatrís de Planissòlas quand parla, per far fronzir las ussas de l'Avesque, de son arma de uèi. O auriá dich d'un autre biais un filosòf c'est la quoddité qui est impérissable.

Ieu tanben m'aplante. Amb lo tèma dau neient ai cresegut de trobar una clau e vejaquí que siái, ardidament, avastat en plen mitan de l'òbra dau poëta, en trin de far la geografia de son òrt oniric coma s'aquò èra tant simple. Benlèu que soi tanben, coma l'òme de 1'unicòrn, en trin de cabussar dins un gorg, dins una trapèla. I a mai d'un biais, de segur, de legir darrièr los simbòles. Vau prene un autre fial e tirar tornarmai dins lo malhum dels images.

Las fònts dins l'òbra de Nelli. N'i a de pertot. Mas an pas res de la doçor miraculosa dels aiganaissents clarinèls de Max Roqueta, simplement aicí, a la plaça ont devon èstre, per desassedar lo desèrt. Las fònts de Nelli son ambivalentes : son tant polidas coma maudichas. Son ufanosas e crudèlas. L'atirança de l'anma Nelliana per las fònts es pervèrsa : aquò's per se i negar. E l'aiga i es escura. La fònt, a bèles uòlhs vesents, es un autre visatge de l'abís de totara, que se sonava tanben, significativament, lo gorg. Mas i a quicòm mai, que nos fai avançar encara dins lo camin : la fònt es feme, es feminitat. Emai diriái, es la feminitat tota entièira. Luòc de naissença, de set, e de malan.

« lo castèl mòrt

geta sa pèira au malan de las fònts... »

E la fònt, simbòl de femna, es tanben un luòc ont la set pòt trobar son remèdi :

« amor se desasserma

a n'aquel còr fresquit de filha »

Es lo luòc aicí de parlar dau tèma de la femna e de l'amor, tèma màger, e tanben tant singularament original dins los espacis ont Nelli nos fai passejar.

La femna dins Nelli es tanben un Janus bifrons amb una existéncia ambigua.

D'en primièr es la sauvaira, mai qu'aquò, la creaira. Es ela que trai l'anma dau neient, per lo miracle de la desirança. Antau es ben la fònt que disiam totara. Beatrís quand vòu tirar dau desèrt Pèire Clergue en estent son bèl miratge o explica clarament. Es pas sa persona, son ieu, qu'impòrta : aquò's son efièch catalisaire, alquimic, sus l'anma afanada a s'extirpar doçament dau neient. Tot cap per la dolor :

« Lo còr secrèt

que las dolors te farguèron... »

Mas la femna a tanben una autra cara : es totjorn somiada, inaccessibla - e la voudriam conóisser a de bòn mas una malediccion nos o rend impossible - e d'alhors es fondamentalement maudicha, impura dins lo sens que las supersticions ruralas o un cèrt biais de legir la Lei de Moïses nos fan sentir. Se vei dins la frasa ja citada de Beatrís -

« ma quita puretat veniá corromperèla. »

E tanben las fònts que se son taridas

« de l'eissor agotant lo nèrvi. »

Aquel avèrs escur de la femna nos mòstra ben una Eva tota d'ombra, una Diva // amb son sorire tròp crudèl...

Antau l'amor pòt pas èsser que sòmi mistic « despartiriam ensèms l'anma d'un darrier trocèl d'aubaladas »

en gardant clar dins la mementa que l'esperit e la carn pòdon representar doas facietas d'una meteissa sensualitat, coma o ditz Pèire Clergue que s'acamina cap a l'autre gorg :

« ieu gardi sus mas labras lo gost de ton arma... »

Mas tanben l'amor a d'autras caras que salisson dels palhièrs luònches e trebols de l'enfantesa, coma

« ... los dets caitius de las sirventas

qu'als granièrs d'enfantesa dormisson nudas. »

Aitanben lo mond suspendut entre dos gorgs a pas cap d'escapa. Las fònts se van tarir, assecar. L'amor se vai delir, coma las muralhas desrunadas d'aquel castèl de Cabaret. E ne tornam au grand desèrt. Solament podèm remirar, malanconioses, desesperats

« lo cèrcle de mòrt que fan las goiras

sus amor escantida. »

E ara, que

« l'esperit desèrt t'embriaga

melhor que l'Amor que passa. »

tot es lèst per una creacion novèla « Dieu se despartís de Dieu e repren au brasàs sa lumièira. »

Un cicle novèl se pòt metre en camin plaça, escafant

« l'autra nuèit que pòt pas nàisser...

... totjorn mon còr renais d'ela

per oblidar de morir

ont sèm de pertot

lo neient que s'amadura. »

Farai pas mai d'alònguis sus aquel itinerari dins lo païsatge estranhament mesclat de transcendéncia e de sensualitat de Nelli. Per quante latz que l'agantèssetz finissètz per retrobar l'acrin entre los dos abismes, l'amor maudich amb son ambivaléncia que lo fai au còp paradis (inaccessible) e infèrn (badièr ... ). Tot aquò detràs los mots, detràs la lectura au prumièr gra dau tèxt poëtic, mas de pro aisidament destoscar.

Una question raja de tot aquò : èra a de bòn, secrètament, pastat de dualisme, Nelli ? Per que son poëma, que pòde pas me representar autrement que coma une creacion totalement sincèra - emai siá tant refinada e sabenta - siá tant contunhosament jostendut per aquò, cau ben qu'aquò tenguèsse una plaça importanta dins sas representacions mentalas.

Nelli, aquí, nos laissa un indici. Dins « Mais enfin qu'est-ce donc que l'Occitanie » partís en guèrra contra lo cartesianisme. Aquò seriá natural per un esperit primari que conoisseriá de Descartes pas que çò que l'« Esperit francés » a vougut ne recuperar per son image d'Epinal (lo franchimand racionalista comol de bòn sens). Mas Nelli aviá doas rasons essencialas de conóisser ben Descartes : sa cultura immensa, d'en primièr ; e tanben son amistat de totjorn amb un autre grand Carcassonés, recentament raubat el tanben a nòstra afeccion, Ferdinand Alquié, que foguèt justement lo pus grand especialista dau filosòf. Adonc conoissiá de tot segur perfiechament las Méditations Métaphysiques, e mai cossí Descartes, mai radicalement que Platon, fai repausar tota conoissença sus de premícias metafisicas e tira tot son sistèma, fisica compresa, de la demonstracion de l'existéncia de Dieu. Nelli refuda la transcendécia cartesiana mai que Io « racionalisme » caricaturalament mes sus lo compte dau filosòf. E aquò perqué la metafisica de Descartes es una metafisica sens diables, amb un sol infinit qu'es Dieu. A Nelli i cau dos infinits. I cau l'eretgia. Perqué ?

Autres indicis benlèu. Interne au collègi dau temps de son jovent, secrètement legissiá lo pichon libre de Jaufre Rudèl, empruntat a la bibliotèca de son paire. Lo conosquèt quasi de per còr. Fòrça de temps, probable, abans de rescontrar e de frequentar son car Raimon de Miraval. Aquel biais de concebre l'amor coma infinidament dolorós, extatic, e de tant mai qu'es inaccessible, s'apària ben amb l'autor que ditz :

« amors de tèrra lonhdana

per vos totz lo còrs mi dòl;

e non puesc trobar mezina

si non au vòstre reclam... »

Benlèu que l'erotica dels poëmas de Nelli, mai qu'a ges d'autra influéncia, deu fòrça a una frequentacion anciana e aprigondida de Jaufre Rudel, quand èra tot jovent nòstre poëta, dau temps que se gaubejan las sensibilitats.

Los tèmas d'arbres e d'aucèls tanben an benlèu una de sas originas aicí. Se son acolorits, refinats, l'expressionisme e d'emocion cristalisada, mas l'aire de semblança m'impressiona fòrça. Autre tèma que ja ne trobam l'anóncia dins Rudel, abans que se deslargue dins Nelli : las fònts « quand lo rius de la fontana s'esclarzís, si com far sol... »

Me demòra de parlar dau biais que Nelli gaubeja sa lenga per la plegar a son pretzfach de detonator emotiu dins dos registres de la transcendéncia e de la sensualitat.

Aquel occitan qu'escriu es fòrça especial, unenc dins son biais. Garda pas pus res d'incarnat dins la realitat rurala qu'es lo supòrt abitual de la lenga d'òc. Es una lenga sabentament refinada, purificada, lavada de tota trivialitat concrèta, per èsser solament poëtica, linda coma de cristal. Una magnifica creacion d'estèt, e que benlèu tot còp desàvia de tant qu'es luòncha de l'occitan costumièr. Es un occitan destemporiu, ont la koinè prepausada per Alibert rejonh la lenga trobadorenca e lo descabestrament barròc. La sintaxi fai tot còp d'impressions estonantas. Nelli me disiá un jorn : « D'unes que i a pensan que la lenga d'Oc la conoissi pas. E ben s'enganan, que la conoissi d'a fons ». Coma que siá sembla indubitable que Nelli es l'exemple de l'autor bilingüe. Podèm pas saupre se Io francés o l'oc i son venguts primièrs quora un poëma existís dins las doas versions. E de fach la question es sens gaire de portada, que las doas creacions coexistisson cotria, sens antagonisme. Lo sol perilh seriá qu'un legeire solament francofòn (e òc, n'i a ... ) creseguèsse que la version francesa representa lo poëma tot entièr. Jògue ieu qu'es pas verai. Lo pes de las paraulas, lo balanç de las frasas, la musica dels vèrses, las colors, son desparièiras. En francés, que lo tèxt es d'una limpiditat e d'un clacissisme perfièches, çò que vesèm es un trabalh d'estèt refinat. En òc, avèm una aiga clara e freja, de bòn gostar, mas, detràs la transparéncia, las emocions vertadièiras dels senses e los vertigis de l'esperit acarat als infinits son aquí presents, indefugibles. La realitat de la creacion poëtica dins tota sa densitat es presenta. Tot lo pes autentic de l'òbra es aquí. Per tant ufanós que siá lo tèxt francés, o pense mòrt e fòl, aquò's pas dins el que cau cercar lo messatge. Tota la deriva musicala, dioptrica, e culturala entre los dos mòdes de pensada de las doas lengas fai la diferéncia. Joan Larzac me sembla d'aver rason, sens chovinisme, quand ditz que Nelli es primièr de tot un poëta occitan...

Ne voudriái tant dire encara. Sèrve de letras, d'entre 1979 e 1982, ont lo poëta me parla de poësia, de cultura, de guirguilhs entre occitanistas. Son biais corrosiu de galejar a quicòm d'inimitable. Totes los qu'an conegut Nelli se rapelaràn sempre dau plaser qu'avián a escotar sas charradissas, e sas remarcas trufarèlas. Aquò fai partida dau passat ara. Lèu, de l'istòria. Nos rèsta pas que çò que nos laissèt d'escrich. Çò pus preciós per ieu, en mai de las òbras reculhidas dins lo volum de Messatges : sièis sonats monosillabics en occitan, licencioses o satirics, inediches. Dins aquela forma especiala de poëmas, Nelli capita de suprimir tota referéncia de retorica, de sintaxi, de lenga. L'emocion de la lectura ven de la simplesa musica, amor, e transcendéncia fan tota l'òbra. Escotatz:

Una

dralha

luna

del

mal

que

raia

cèl

O encara, per clavar

fada

roja

nada

pel

cèl

botja

per

cada

anma

que

- flama

perd.

Quand Max Roqueta nos parla de Rogièr Barta e de Renat Nelli... Tres tèxtes de Max pareguts dins "Òc" e que son de testimònis precioses sus los aqueles dos òmes dispareguts a l'intrada de las annadas 80 e que siaguèron d'amics de tota una vida. Es una critica dau libre de Rogièr BARTA. Pròsas de tota mena.e doas notícias necrologicas. Aqueles tèxtes gisclats de l'esmoguda son tanben d'interessantas entresenhas sus l'èime de nòstre grand Max.

Una critiqueta de son panflet iconoclasta " Mais enfin qu'est-ce donc que l'Occitanie" per JFB dins "Oc"

Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la literatura dau sègle XX-XXI
Retorn a l'ensenhador generau