Òmes
d’Occitania
Tota
una vida : Max Roqueta e la revista "Òc"
1. la Santa Estèla de Montpelhièr
En
1928 Max Roqueta aviá vint ans. Èra estudiant de medecina. E ja dempuòi cinc
o sièis ans aviá presa una decision qu'engatjariá tota sa vida: escriuriá. E
çò qu'escriuriá seriá de lenga d'òc. Es aquí e pas enluòc mai que
sentissiá lo rajar dau viure, lo butar de las sabas. Imbrandabla promesa d'adolescéncia
ont se ven fondamentar, o sabèm ara, tota una existéncia. Qu'influenciarà
majament l'istòria de tota nòstra cultura au sègle XX. Quau pòt afortir que
sens lo pinhastritge de Max e de sos amics, tota una vida de temps, seriam aquí
en 2008 a escriure en òc?
Max,
adés, veniá de publicar dins lo pichon jornalet popular montpelhieirenc "la
Campana de Magalona" un pichon tèxt escarrabilhat qu'anóncia ja las
tematicas e lo ton de "Verd Paradís": "Lo paure òme e la crotz".
Per el, d'intrada, la lenga d'òc, èra l'exemple de Mistral e dels trobadors,
èra la pojada cap a l'universal, la cultura enauçada a son cimèl de dignitat.
Rescontrava a Montpelhièr de personalitats de tria: Francés Dezeuze dich
"l'Escotaire" (1871-1949), Pèire Azemà, e subretot son prumièr mèstre
en poesia, Josèp-Sebastià Pons.
E,
aladonc, nos ditz Max, "… i aguèt una Santa Estèla, la fèsta vana
dau Felibritge, en aquel temps. Se faguèt aquel an, a Montpelhièr ".
I anèt veire, rebolissent d'estrambòrd. Terribla desillusion. Amb un parelh d'amics
de son temps afeccionats per la lenga, èra vengut rescontrar los mèstres, los
egrègis ainats que devián incarnar au pus naut nivèl la consciéncia de nòstra
cultura. Mas se privèt pas de los espiar amb lo meteis agach d'entomologista
que tot lo bestiari garrigaud que rescontrarem puòi dins son òbra. Son uòlh -
li disián d'aquel temps qu'aviá d'uòlhs de cat - fintava
tot aquò, trencant coma un fleume d'anatomista, lucid, sens concession. E que
vai drech als nosèls. Dissequèt
en idèa aquel Felibritge de l'entre doas guèrras e lo jutgèt sus las archimbèlas
desprovesidas de pietat de sa consciéncia de vint ans. "Avián, ço
ditz, pas qu'una ocupacion. Mas aquela d'aquí los teniá tot l'an. Èra de
provesir au remplaçament dels majoraus defuntats. Per aiçò fasián de
polemicas dins de revistas, ne remplissián cinc o sièis paginas, per de dire
d'escarnir un tal o d'encanar la lausenja d'un autre, coma se la destinada dau
mond deviá èsser cambavirada amòr que s'elegiriá Daquòs puslèu que Rasada.
E quora lo sòtbogre èra estat elegit, se'n parlava pas pus. Un èra estat
elegit. E tot aquelas garrolhas aponchavan pas un fus…"
"Disiái: nani. Aquel monde
felibrenc me conveniá pas. D'ausida, d'ausida. Fasián subretot d'asenadas o de
cascareletas. Aquela manca d'ambicion. Mas enfin, i èran".
Fèsta
vana, desprovesida de tot crèire,
de tota vòlha. La comtessa encanada per Mistral èra devenguda la Bèla au bòsc
endormida. E sos galants celebravan sa sòm. Max èra aclapat de lanha. Retrobam
un resson d'aquel ambient de dins lo capítol primièr de Mièja Gauta:
"Un còp damoçat lo rire, demorèt
pas qu’una mena de tristum e d’anciá. La que la fièira m’a totjorn
bailat, fèsta per tant que sabe. E, per ieu, monument desrisòri de la messòrga.
Messòrga de l’imatge, messòrga dels torns, de la paraula, de la musica. Messòrga
dins la semblança, ela, primièr, messòrga."
E
puòi, aquí que se faguèt lo rescontre. Una aventura acomençava, nòva,
enlucernanta, e que l'enrebalariá fins a son darrièr badalh…
"I
crompère una revista de quatre fuòlhs estampada per l'escasença en onor de
çò que se disiá pas encara l'occitan, mas que l'anava endevenir,
mas la lenga d'òc, per un ponhat, lo patés, per lo demai." Max
nos parla aquí dau numerò especial de "l'Amic de les Arts"
dau 31 de Decembre de 1927. Aquel fuòlh èra estat apreparat conjontament per
la còla tolosana de ÒC e la còla fòrça mai professionala dau jornal catalan
famós. Parucion importanta per son pretzfach: renosar la frairetat catalanò-occitana,
e per lo simbòl: "numerò preparat en comun, en egala dignitat, amb de
partenaris exigents, rassegurant l'equipa occitana sus sa pròpia valor."
Girard dirà puòi que sagiguèt aquí vertadièirament d'una espròva
iniciatica... Mas laissem parlar mai nòstre Max.
"S'i
parlava d'una revista "ÒC" que bailejava un mètge tolosan nommat ,
estranhament, Ismaël Girard. Desconegut, passat ièr, e que m'anava seguir de
pròche tota sa vida. Fins a son darrièr badalh. Coma au mieu. Còsta d'el i
aviá Camil Solà, professor mètge a Tolosa,. E tant afogat coma Girard. Sachère
antau qu'èrem pas sols. Entremitan d'aqueles felibres, orfanèls de Frederic
Mistral. E, de fons, desvariats d'ara en avant. "
Un
autre nom, que Max descobrís aicí, Josèp Carbonell i Gener, tendrà una plaça
granda dins l'istòria que vai seguir. E aquel òme, tanben, vendrà un amic car
de Max Roqueta. Carbonell ven de crear en 1928 l'Oficina de Relacions Meridionals. Rodelet militant modèst ajudat
per quauques mecèns, mas que la butada a l'autonomia dels Catalans transformarà
lèu en organisme important e semi-oficial sostengut per la Generalitat. Aquela oficina
de Carbonell a per tòca de sosténer una renaissença occitana dins l'èime de
la renaissença catalana. E per aiçò, la recèpta catalana es de far en Occitània
lo meteis trabalh de modernizacion de la lenga que faguèt Pompeu Fabra de l'autra
man dels Pirenèus, e d'afavorizar la presa de consciéncia nacionalitària dels
occitans. Per la normalizacion de la lenga, Carbonell e Fabra an atrobat l'òme
de la situacion, Loís Alibèrt. Per la presa de consciéncia, lo nogalh fervorós
dels estudiants montpelhieirencs, Barta, Roqueta, Lesaffre, vai lèu representar
un prumièr fogau que l'Oficina de
Carbonell se carrarà de sosténer…
Se
vei qu'aquel numerò especial de "l'Amic de les Arts" dau 31 de
Decembre de 1927 es subran la belugueta que caliá a aquel moment, per enflambar
las polvèras dels joves estrambòrds. Occitània e Catalonha i èran
presentadas coma doas sòrres d'egala dignitat. E lo jornal fasiá una mòstra
clara de l'irresistibla reconquista de son identitat totala per los Catalans,
que i caudrà lo fèrre e lo fuòc d'una guèrra sanguinosa per i metre empach.
D'ara
enlà los joves montpelhieirencs son ligats au renàisser de Catalonha e a son
volontós rebat d'aquesta man dels Pirenèus jot l'aflat de Girard e d'Alibèrt.
Amb los progrés de la renaissença catalana, ÒC quita d'èstre la gaseta
militanta qu'èra dempuòi 1923 per venir un ambiciós jornal de linguistica e
de cultura, estampat a Barcelona sus de polit papièr. Aquò marca que la
situacion a bèles paucs s'es inversada: los occitans en 1923 sostenián los
catalans oprimits, en 1930 son sostenguts per lo poderós renàisser dels
fraires transpirenencs. Lo novèl ÒC amb sos espesses fascicles grises e son
contengut de nauta volada o marca. Es Loís Alibèrt que ne ven lo cap-redactor.
En 1930, se fonda la Societat d'Estudis Occitans (SEO), e aquel "ÒC"
ne ven l'organ. L'istòria s'accelèra. Lo 14 d'Abriu de 1931, lo coronèl
Francesc Macià proclama la Republica Catalana. E lo Catalan ven lenga oficiala.
Los dau Novèl Lengadòc seguisson apassionadament aquela esterlucanta renaissença.
Lo prestigiós "OC" de la SEO es la veirina en Occitània d'aquelas
endevenenças estrambordantas.
E
tre 1931 Max Roqueta manda de tèxtes poetics a aquel "ÒC" novelari.
Lo prumièr, prigondament inspirat per lo biais de Pons, anóncia pasmens a bèles
uòlhs vesents la tonalitat de tota l'òbra. Se sona "Paraulas per l'èrba". Pareis dins lo N° 134 de la revista,
dins una rejoncha alestida amòr a mostrar lo renòu de la jove poesia occitana,
au sulhet d'aquelas annadas trenta. Es la dintrada remarcada de Max
Roqueta en poesia. Una belòria de tria. Es ja de grand Max Roqueta, cap e tot,
a l'auçada de çò que seguirà.
Secrèta patz, ombra dau carrairon,
mond escondut de la formiga,
tan doça jot lo pas en la foscor,
m'as aculhit coma una amiga,
E beves drecha a las fònts de la nuòch,
drecha en l'escura muda,
despuòi que dau frònt lis dau puòg,
l'ombra t'èra venguda.
E de saber l'envòu dau perdigalh
e lo suave pausar de la palomba,
miraves lo cèl nud, linde miralh
tan desèrt que ta comba.
Mas pura antau la flor dau trentanèl
e mai umila que la mauva,
ambé las estèlas au cèl
tressalisses au vent de l'auba.
Vesèm
que, tre 1931, l'estil e lo biais poetic dels "sòmis", de la "pietat
dau matin", e dau "maucòr
de l'unicòrn" i son. Las enfanças, e puòi lo rescontre de Pons, an
complit son trabalh, las influéncias son digeridas e assumidas, l'òbra es
d'ara enlà en camin. En parallèl, lo timid jovenòt que mandava en 1927 un tèxt
a la Campana de Magalona e espiava amb un uòlh d'entomologista curiós lo
formiguièr felibrenc, a fach de camin. S'es impausat coma un dels escrivans e
dels òmes d'accion mai importants de l'occitanisme dau moment.
Aquela
transicion s'èra complida au travèrs de son accion militanta especaclosa au
dintre dau movement estudiant dau "Novèl Lengadòc", que lo van far
cambiar de cara. Aquel Novèl Lengadòc, los tres amics l'avián mai o mens vist
nàisser (en mai de 1928) e d'ausida i volián impausar sa tonalitat maximalista,
en rompedura amb las endormidoiras que vesián reinar dins lo mond felibrenc dau
temps.
Lo
Novèl Lengadòc, nos rementarà puòi Max Roqueta, "enrasiguèt l'idèa occitana e unitària dins lo monde fantasierós e
alienat dels escolans de Montpelhièr, desrasigats per las mòdas dichas
parisencas e qu'èran pas adejà quicòm mai que de ressons d'anglomania. Plega
qu'a pas jamai mancat de portar sa frucha. E qu'alestiguèt a beles paucs l'agre
que deviá tan largament semenar e escandilhar."
En
1932, nòstres joves occitans saludan l'eleccion dau prumièr Parlament Autonòm
de Catalonha e l'edicion per Pompeu Fabra (1868-1948) dau "Diccionari
general de la llengua catalana". Òbra de tòca similara, la Gramatica Occitana d'Alibèrt pareis a bèles paucs en fulheton dins
"OC" e los joves Barta e Camprós son de collaborators afogats de l'òbra
de normalizacion de la lenga d'òc escricha dau mèstre. Es dins aquel ambient
que lo "Novèl Lengadòc" publica un polit fascicul cultural tras que
polit, una mena de fraire besson de OC per la presentacion, amb de reviradas
occitanas de grands classics. Max Roqueta i revira ufanosament l'infèrn de
Dante, Camprós i revira Platon, e Donadieu Rabelais. Max i baila un autre de
sos prumièrs poèmas de tria:
Ara es vengut lo temps
de la becassa
fuòlha banhada au rovilh dau valat
ara tot bruch sus tèrra s'es calat
e tota esquitla dins la jaça.
Soleta, antau lo fin degot de gèu
Que dins l'èrba a l'auba perleja,
ara una estèla dins lo cèl
amoçat belugueja.
Lo vèspre linde es sens espèr
Ras de l'aiga amagada
Ont los aucèls venián, canton desèrt,
l'ala mièg desplegada,
aucèls venguts dau blau de l'èr
au vent de l'automnada.
Caçaire de camin tardièr
Te'n anaràs jot l'espandida
E sentiràs mesclat a ton alen
Lo vent per quau es tota flor passida.
2 Los sòmis dau matin
L'istòria
pren mai d’abriva. Max acaba sa Medecina. Es a dire que ara caudrà soscar a
la seguida. Mas quana seguida? Pro biaissut de sas mans, lo jove mètge auriá
saique pogut far un cirurgian de tria. Mas per aiçò li caliá passar
l'internat. Annadas d'incertitud de fin d'estudis... E es quasi per còp d’asard,
en tavanejant sens tròp d'idèa un jorn de fièira, que Max Roqueta descobriguèt
l’existéncia d’un concors d’internat per los espitaus militars de Tolon.
Lo preparèt e i siaguèt recebut en 1932. Demissionèt dau "Novèl Lengadòc"
per s'apreparar a aquel sojorn provençau de cinc ans. Que siaguèt determinant
per sa vida.
La
ciutat provençala l'encantèt. L'atrobèt desliura e gaujosa d'èime. Res dau
pesuc conformisme borgés de Montpelhièr.
"Ciutat urosa ont lo bonur èra dieu", escriurà. Amb un peçuc
de regrèt de veire s'anequelir lo bèl enavans dau Novèl Lengadòc.
En
Catalonha, las nòvas son estrambordantas. La renaissença agandís son cimèl.
Lo coronèl Macià a capitat dins son epopèia espectaclosa e se deslarga dins
tot son ample a Barcelona l'Estatut d'autonomia de la Generalitat de Catalonha...
Dins
Occitania aconsomida son pasmens quauques uns a s'apassionar per aquò. E Max bèu
primièr, de segur. Per l'ora, luònh de sas garrigas, escriu. De poesia, d'en
primièr. N'i a ja la matèria d'un primièr recuèlh que se sonarà "Sòmnis
dau matin" e que mandarà dempuòi Tolon a Alibèrt en 1935. Alibèrt
es estrambordat per la qualitat d'aquel jovent qu'illustra amb tant de gaubi l'aparicion
d'una literatura occitana modèrna. S'engimbra amb Carbonell i Gener per lo far paréisser
a Barcelona. Lo libre sortirà en
1937.
Mas
Max, perlongant aquel biais nòu d'agachar lo mond que ven de metre en plaça
dins sos tèxtes poetics, s'atala a la pròsa. E en 1934 manda un tèxt que
marca a l'encòp son intrada espectaclosa de prosator e lo renovament de la pròsa
occitana, uòch ans solament aprés la "Bèstio
dóu Vacarès". Es lo famós "Secrèt de l'Erba" que
pareisserà dins lo darrièr numerò (1934) de la tièira de OC bailejada per
Alibèrt.
"Los primièrs passes dau recòrd
caminan dins l'èrba rasa que vòu viure au grand solelh e beure als sòmis
banhats de la nuòch. L'èrba èra nòstra companha. Viviam sempre mesclats a sa
frescor, amics de la vida umila que rescònd. Las matas fernissentas, las arrapàvem
a plen ponhat tot rebalant sus l'aira de davant mon ostau. N'aviam las mans
verdas e nòstre pas n'aviá l'amar perfum. Per nòstre uòlh pacient s'enauçava
au mistèri d'una seuva, quand seguissiam entre sos fius lindes lo trabalh de
las formigas afogadas que rebalavan arderosas de faisses que las escrachavan
vint còps."...
Lo
tèxt sortiguèt, e Max ne faguèt circular de tirats a despart. Una letra, d'ausida,
li pervenguèt, de París. D'un montpelhieirenc exilhat enlai, afogat de
literatura d'òc, Josèp Lobet. Lobet, el, reconoissiá de sciéncia segura l'engèni
dau jove prosator e lo benastrugava calorosament. Per l'ora, èra un dels sols.
Mas la vida contunhava son camin, e Max l'aviá tota davant el.
E,
de fach, la correspondéncia amb Alibèrt e Carbonell i Gener indica que Max,
dempuòi Tolon, perlongava aquel prètzfach. Escriurà puòi dins sos sovenirs
en francés qu'es dau temps d'aquela pontannada que la màger part de çò que
vendrà "Verd Paradís 1" siaguèt escricha. Las nòvas sortiràn a bèles
paucs en revista, dins "OC" mai que mai, e caudrà esperar 1962 per
las veire recampadas en volum. Per l'ora aquel libre que s'anonciava portava un
autre nom que reven dins aquelas correspondéncias entre Carbonell e Alibèrt:
"lo libre de natura".
D'autres
pretzfaches d'aquel temps interessavan encara mai Carbonell e Alibèrt, mai
afogats de renaissença benlèu que de creacion literària: aquò's las
reviradas en occitan dels grands classics universals. Que lo numerò de 1932 dau
"Novèl Lengadòc" aviá marcat cossí los joves occitans i èran
biaissuts. S'envisatjava tota una tièira de reviradas e los dos òmes ne
recampavan los manescriches. Antau una traduccion dau "Satiricon" de
Petròni per Pau Eyssavel, que lo tapuscrit encara inedich, corregit per Alibèrt,
s'atròba als Arquius de Sitges... E Max, çò que revirava, es la Divina Comèdia.
I metèt pro de biais. N'avèm quauques tròces, pareguts dins "Lo Novèl
Lengadòc", "Oc", e "Calendau".
En
1934, annada de la parucion dins "Òc" de "Secrèt de l'Èrba",
l'aventura dau "Novèl Lengadòc" rebombís amb la fondacion d'un
jornalet renaissentista ambiciós e boleguiu sonat
"Occitania". Lo cap-mèstre n'èra Camprós, "un
estrambòrd montat sus pautas", coma lo definissiá Max, e, se sap, un egrègi
especialista de la lenga e de la literatura d'òc. Nòstre intèrne tolonés serà
d'ausida d'aquela aventura, e i prestarà sa vòlha e son biais.
Es
lèu vist qu'Occitania comença pro fòrt,
e aubora naut la bandièira d'un occitanisme maximalista sens concession. Max
Roqueta perdonarà pas jamai als cabiscòus de l'occitanisme engatjat d'après
1968 de minimizar l'intensitat e la portada de l'immens trabalh complit antau a
l'epòca d'Occitania. El, s'i engatgèt còs e arma dempuòi Tolon. Mentre
revirava Dante e escriviá son "Libre de Natura". E l'idèa practica,
inspirada per son experiéncia activista dau Novèl Lengadòc, qu'empusèt
aladonc siaguèt la d'un ofici de premsa occitana (OPO). L'idèa èra d'aver tota una ret
sus l'ensèms de l'espandi occitan per anonciar e tornar anonciar sens lassitge
l'accion occitana, e la far passar dins l'opinion. E siaguèt pas solament una
idèa, coma ne testimònia una abondanta documentacion que Max me fisèt en 2002
per o provar. Los correspondents, n'atrobèron de desenats. Max lor mandava un
modèl d'article, o quitament un article tot fach, e lo retocavan mai o mens per
lo far passar dins la premsa de son endrech. La ret fonccionèt. "Occitania"
jot lo govèrn de Max Roqueta e de Carles Camprós faguèt un trabalh immens.
Maugrat de dificultats que la manca d'argent èra pas la pus mendre.
E
en 1935 pareguèt aladonc - a
Barcelona...- la "Gramatica occitana" de Loís Alibèrt (1884-1959).
Lo libre fondador. Saludat coma se deu dins lo numerò de Març de 1936 de
Occitania. Dins lo meteis numerò apareis, a prepaus d'Occitania, jot la ploma
de Pèire Lacàs, lo mot de "colonizacion".
D'articles que caudrà esperar trenta ans per ne reveire de semblants. Lo mot
encara tot novèl d'"Occitanista" senhoreja sus d'afichas en lenga d'òc que dison
clar çò que pensa la còla d'Occitania.
Max s'aprèsta a tornar d'aquesta man dau Ròse per s'installar coma mètge.
3.
Cendre mòrta.
Octòbre
1936. Mètge a Aniana, Niana coma disá familiarament Max. Un prètzfach dificil.
Mas tanben una plonjada au pus fons de la realitat d'un pòble viu, dins sa
dignitat nuda e tragica que s'enaira a l'ora dau sofriment e de la mòrt. Entre
1936 e l'intrada en guèrra de 1939 son tres annadas d'activitat intensa. Max
aganta sos trenta ans. Demòra cap-redactor d'Occitania e alarga son prètfach
de propaganda militanta per l'entremièja de son resal de correspondents de l'OPO.
Nòstre Max, per l'ora, es pertot. Dins los mases perduts, au cabeç dels
malautes. Lo sofriment, la foliá, la mòrt. Trebolanta escòla per espiar lo
pus fons de l'arma umana. Dins d'endreches terriblament bèus e solitaris ont la
vida s'arrapa entre los ròcs coma los rabugasses. Es dins aquela pontannada que
lo sònan au mas de l'Estanhòl e qu'assistís a l'abandon de l'ostau per una
familha que i aviá tengut de sègles. Aquò li inspirarà dos de sos pus bèus
tèxtes. Una pròsa que cònta l'afar: Cendre
mòrta. E tanben aquel poèma sonat "Oblit":
Lòng de la comba de 1'Erau
lo vent davala
dins l'argentum clar dels olius
flume d'oblit.
Oblit dau sèrre ont l'aucèl plora
dins lo silenci de la nuòch,
ermasses
vièlhs e vinha mòrta
en l'ombra espandida dau puòg ;
ostau perdut ont lo
vent sol
buta la pòrta,
ò darrièr pas sus lo
lindau,
ò cendra mòrta ;
oblit de la darrièira luna
detràs d'un nivolàs de nèu,
vièlhas pèiras abandonadas
als jorns e nuòchs de l'eternau.
Lòng de la camba de l'Erau
lo vènt davala
dins l'argentum clar dels olius
flume d'oblit
Ni
que n'aguèsse pas gaire léser, Max, dins aquela pontannada, escriu. Dins las
colonas d'Occitania, sos editoriaus energics e incisius, e tanben de parodias
despietadosas dels autors dau temps, e totes i passon: Emili Barta, l'abbat
Salvat, d'Arbaud, Eyssavel... Emili Barta, lo paire de son amic, es una de sas
ciblas preferidas. Atròba son teatre perfiechament nul e lo desgaunha amb un
delici alifrit. E, de segur, de literatura. D'autras pròsas dau "Libre
de Natura", qu'a bèles paucs sortiràn dins "Oc". Coma
"Pluma que vola" que
pareisserà en 1941. De reviradas: Alibèrt escriu en junh de 1936 a Carbonell i
Gener qu'a recebut una bòna part de la revirada de l'Infèrn
de Dante.
Mas
subretot de poèmas. Los "sòmis dau
matin" pareisson en 1937. Sembla, que melhor que "Secrèt de l'èrba",
aqueste reculh aguèsse desvelhat de ressons. Elogioses. S'i desvista a bèles uòlhs
vesents un ton nòu, que fai miranda. Exactament la definicion que Max donarà
puòi, e que despinta tan finament l'engèni de Pons. "La
poesia es una de las formas mai puras de la preséncia au mond". Avètz
aqui dins sa lindetat aqueles "sòmis
dau matin". Los critics, d'alhors, mancan pas jamai d'i saludar l'aflat
de Pons. Max apareis coma un escolan pro biaissut dau mèstre rosselhonés.
Aclimata en occitan aquela ideala limpiditat. Los escriches de las annadas 30
marcan aquela receptivitat atencionada au mistèri insondable de las causas e
dels èssers, cadun enclausiguent un infinit d'espantosa estranhesa. Los uòlhs
de l'enfant dobèrts tan larg, atentius au secrèt de l'èrba. Mas quane èra
aquel secrèt? Los tèxtes d'aquela pontannada o dison pas. Mas los que seguiràn
tre las annadas quaranta nos van convidar a una passejada esmeravilhada de l'autra
man d'aquel portal.
Es
interessant de notar que tre 1936, Max Roqueta qu'a pas que vint e uòch ans de
temps es vengut un dels personatges claus de l'aventura occitana. Los ainats,
siaguèsse Azemà a Montpelhièr o Alibèrt au fons de son Lauragués, o encara
Carbonell i Gener a Sitges, s'interèssan mai que mai a sa trajectòria. Alibèrt
escriu a Carbonell lo 10 de Janvièr d'aquel an que compta anar a Montpelhièr
per i veire Azemà e Roqueta. Dins
l'estiu, se ne cresèm la correspondéncia, a degut concretizar aquel projècte
e rescontrar lo jove poèta. Que pasmens a pas jamai gaire parlat d'un rescontre
d'aquela mena dins sos sovenirs...
Dau
temps d'aquelas prumièiras annadas Anianencas, es un autre grand projècte que
pren forma. L'idèa li'n ven en campejant aqueles vilatges de la nauta comba d'Erau.
Se trachariá de reviudar lo jòc dau tambornet, un jòc fin e nerviós qu'a
encantat sa jovença e qu'es ara quasi en trin de disparéisser.
Aquela
intensa activitat serà tot d'una borrolada per un prumièr grand terratrem de
l'istòria. Anonciador d'un autre que vai lèu estrementir la planeta dins son
entièr. L'estiu de 1936 descabèstra una guèrra civila sanguinosa qu'enfuòca
Barcelona, e la jove Generalitat catalana totescàs sortida de l'uòu es
despoderada davant aquel escaufèstre. E capita pas de respondre a las endevenenças.
Dins aquela Catalonha escartairada entre faccions anarcosindicalistas e
marxistas, l'amic Josep Carbonell i Gener, qu'aviá tant ajudat la renaissença
occitanista e que veniá d'engimbrar la parucion barcelonina dels
"sòmis dau matin" es
mau plaçat. Catolic fervent, los roges lo vòlon fusilhar. Catalanista afogat,
los fascistas lo vòlon fusilhar tanben. Malaisit dins un tal cas de figura d'escapar
als pelotons d'execucion que se multiplican a bèl èime sus tota la peninsula
iberica. Carbonell deu passar las Pirenèus e venir en Occitania. Ne tornarà en
1939. Après l'abausonament dau bèu sòmi renaissentista.
Max
s'investís de mai en mai dins "Occitania". Sas cronicas e sos editoriaus an pas l'estil ufanós de sas
òbras literàrias, mas lo ton n'es eficaç e rapid, e fai miranda. La revista
atraversada de trebolèris e de problèmas financièrs, s'enriquesís d'interessants
articles de fons signats Lesaffre o Alibèrt. Doblida pas de cridar naut per que
s'ajude los intellectuals catalans fòrabandits. Car en Octòbre de 1937 lo govèrn
Negrín s'es establit a Barcelona, en abriu de 1938, una ofensiva irresistibla
dau general Franco ocupa Lleida, gandís lo delta de l'Èbre e còpa las
comunicacions entre Barcelona e Valéncia. E en 1938 un decrèt a abolit l'Estatut
d'Autonomia de Catalonha. Occitania, despoderada, es atentiva a l'estramàs de
la Catalonha liura. Mas los mejans son limitats. Fan de quistas e organizan de
comitats de solidaritat. Sempre l'accion.
E
l'accion concertada de las minoritats linguisticas sembla de se far a bèles
paucs un camin, maudespièch dau jacobinisme de fons dau Front Popular. Lo président
Daladier pronóncia lo 12 de julh de 1938, au banquet dels Provençaus de París,
una pichona frasa qu'estrambòrda los miejornaus:
« Aquéli que l’an desoublidado, la lengo, faudra que la reaprengon
! ».
Malurosament,
dins un brivet, aquelas questions van quitar d'èstre d'actualitat, amai per
longtemps.
Lo
3 de septembre l'eveniment que totes redobtavan mai que mai es aquí. La Segonda
Guèrra mondiala ven d'acomençar. Max rejonh son pòste de mètge de la Marina.
Per embarcar, destinacion: Bizèrta, ont deu servir dins l'artilhariá de
marina. Primièr lo batèu fins a Argièr. La mar èra un encantament. E lo tren
fins a Tunís. Una guèrra de cats, escriurà. Es a dire qu'un an quasi, fins a
mai de 1940, se passa pas grand causassa. L'espèra de l'auristre. Es "la
drôle de guerre”. E subran tot se desfrena. Lo 13 de mai, los panzers,
forviant la linha Maginot, son a Sedan. De longas colonas de refugiats davalan
en Occitania. Quinze jorns puòi los alemands son en riba de Mancha, los
angleses embarcan 350.000 òmes sus les platjas de Dunkerque, e los Panzers
contunhan son avançada, es de pas crèire, una desbaruta totala dins una
indescriptibla borrola. Lo govèrn quita París per Bordèus lo 10 de Junh e lo
14 París es declarada « vila dobèrta ». Max a seguit tot aquò, esterlucat,
dempuòi los ribatges tunisians bleuges de lutz.
"Per
nautres la guèrra siaguèt lèu facha, que i aguèt l'Armistici abans la
vertadièira guèrra. Que los Alemands èran mèstres de la França e la França
èra estada a genolhs. Sèm estats desmobilisats. Camprós e d'autres. Lesaffre
crese. E puòi los autres son tornats a l'ostau. Ieu tornère pas de Tunisia
qu'au prumièr d'Agost de l'an d'aprés, que i aviá los angleses qu'avián
mandat au fons de la mar l'escadra que s'èra anada rengar a Mers el Kebir [3 de
Julh de 1940]. E lo govèrn francés jutgèt qu'èra una escòrna qu'avián fach
a la França. E que per aquò los de la marina francesa farián un mes de mai de
servici. E ieu me planhiguère pas d'i demorar un pauc mai. Qu'aimave fòrça la
Tunisia."
Los
miratges dau desèrt los caliá laissar en arrièr. Tornar dins lo país aclapat
per lo desespèr. Èra pas pus question, de tot segur, dels estrambòrds de 1936 a 1939. Dins sos sovenirs en francés
Max nos a laissat de frasas pertocantas que ben talament sus aquel país que
retrobava agolopat dins un descòr prigondàs. Sens cap d'espèr. La vida i èra
de mai en mai dificila. Per un mètge de campanha, cauguèt passar de l'autò a
la mobileta e de la mobileta au velò. Tot semblava trist, estrech, una mena d'exilh
après lo raive... Raives caputs de renaissença en camin, raives de desèrt
emplit de lutz e de sortilègis... Tot aquò èra brigalhat. Mas
Max nos baila aquela reflexion meravelhosa: "Siaguère
longàs a retrobar aqueles encantaments de ma vida d'abans. Me cauguèt de
setmanas, de meses per ne sentir tornarmai l'embriagament encigalaire. E m'i
poguère pasmens asondar coma en una mena d'abandon."
De
segur, los estrambòrds de la pontannada 1936 a 1939, la dels sòmis
dau matin e dau grelhar d'un mond novèl coma "Occitania"
ne dessenhava los contorns, èran esvalits. La lançada descolonizaira butada
per la vòlha de la còla redaccionala d'"Occitania"
s'atrobava trencada per un brave brieu. Èra pas pus question dins l'espròva de
téner un discors critic sus lo centralisme francés. L'enemic, de segur, es pas
pus lo jacobinisme, tot aquò èra oblidat per l'ora, mas èra l'ocupant nazí...Caudrà
esperar un bèu tèrç de sègle per qu'una autra generacion prenguèsse a son
compte las ardidas revindicacions dels Camprós, Rebol, Barta e Roqueta...
Max
se retrobèt dins las nautas garrigas per contunhar son pretzfach de mètge. Mas
l'occitanisme rebombiguèt. Las energias qu'avián portat sus la mar de las tempèstas
lo freule e ambiciós jornalet "Occitania" se concentrèron sus un autre projècte: la Societat
d'Estudis Occitans (SEO). Que, ela, contunhava, pinhastra, lo combat. E son
jornal "OC", que renaissiá coma lo Fènis de sas cendres. Quatrena tièira.
Empusada per Girard, coma sempre. Amb per capmèstres un parelh d'elèit: Max
Roqueta e Renat Nelli...
4. Renat Nelli...
Renat
Nelli (1906-1982) es una autra nauta figura de l'occitanisme dau sègle XX qu'apareis
aquí dins nòstre racònte. S'atrobava donc l'ainat de dos ans de Max.
Carcassonés, aviá seguit un itinerari un pauc desparièr. Dau temps de son
adolescéncia los poèmas dels trobadors li avián servit de libres de cabeç.
Ne sabiá de per còr. E, escolan de terminala, èra estat introduch per Claude
Estève dins la cambra de l'estonant poèta Joë Bousquet (1897-1950). Dins
aquel ostau de la carrièira de Verdun a Carcassona, ara legendàri. Amb sos
paravents sempre clauses, e au mitan aquel lièch immens ont demorava paralizat
desempuòi 1918 au mitan, se ditz, de vapors d'opiata e
dels perfums encigalants de las tròp polidas visitairas. Lai jasiá,
bregat, l'òme que sentissiá dins sa carn matrassada lo virar de la tèrra
mentre los dreches n'avián ges de sentida. Lai recebiá los poètas e
apostrofava la nuòch immensa d'aquel sègle amb de lindas estròfas profeticas.
Acrochonit dins sa dolor. "Ce siècle
présent est foutu s'il n'est pas fait contrepoids à sa nuit immense par
l'assurance de quelques individus qui tiennent de leur volonté ou de leur vie
le privilège de voir et d'éclairer... Je ferai ce que je pourrai pour lui,
mais je le crois foutu. Jamais il ne comprendra que l'homme est un cœur, ou
rien. C'est-à-dire : courage. Amour". Escapat a sa carn, Bousquet s'endeveniá
caminaire de l'interioritat de l'èime. Los espandis onirics ont se pòt
campejar. Aquí batiá secrètament lo còr verai dau subrerealisme. Mentre
Bousquet demorava dins sa dolor e s'embeviá dins la poesia de çò que cada
jorn lo delissiá. L'òme, disiá, es dins totas sas espessors, exterior a el
meteis e coma fòrabandit de sa carn...
Pontannadas
parisencas, acomençaments de l'escritura, dins l'ambient subrerealista. Mas un
còp facha l'armada, èra estat a Zagreb,
puòi a Maubeuge. E puòi Castelnòudari,
e, lèu, Carcassona. Tornat au sieu, Nelli, fidèu d'ara en avant dau cèrcle
intim de Joë Bousquet, aviá empusat de recèrcas saberudas sus l'Edat Mejana
occitana, mai que mai los trobadors e lo catarisme, en companhiá dels mèstres
saberuts Joan Lavaud e Loís Alibèrt. E amb lo coronèl F. Cros-Mayrevieille
que jogava lo ròtle de mecèn, aviá dins aquela pontannada de dificultats
economicas lançat en 1938 una pichona revista ambiciosa: Folklore, que sa tòca èra de recampar e d'estudiar tot çò que se
podiá de la cultura populara a mand de s'avalir. En Lengadòc e pertot. Sens
bolegar, fins a sa mòrt en 1982, de sos ostaus emblematics, lo de la rue du
Palais a Carcassona e lo castèl de Boissa ont rescontrava las driadas e apreniá
dels jardinièrs lo grand secrèt las trebolas amors dels aubres e dels umans.
Tre
1931 Nelli aviá publicat de poèmas occitans dins "Òc", la tièira
bailejada per Alibèrt. Aqueles prumièrs tèxtes, remirables, vesinan amb las
"Paraulas per l'èrba" de Max Roqueta. L'intrada oficiala de nòstres
dos grands autors en poesia es donc simultanèa. Es aquel numerò tres de la
colleccion Alibèrt. Aitanben cau esperar dètz ans per lo veire tornar aparéisser
sus aquesta scèna ont Max a, d'aquel temps, jogat un ròtle tant actiu. Es en
1941, adonc, que se tòrna donar vam a la SEO a l'entorn dels linges mas
qualitadoses fascicles de la quatrena tièira de " Òc ". Alibèrt e
Girard an utilizat tot son gaubi per recampar tornarmai los collaborators. E
Nelli, aqueste còp, tornat carcassonés, ven un dels principaus animators de la
revista. Acomença, justament, amb una critica dels "Sòmis
dau matin" de Max Roqueta, pareguts quatre ans aperabans. Un dialòg de
nauta intelligéncia entre aqueles dos esperits refinats e pastats de cultura
espectaclosa se nosa, e quitarà pas de se perlongar d'ara enlà.
Roqueta,
que manca pas quand o pensa necite d'èsser critic sens concession, es
estrambordat per los dos grands pretzfaches de son amic. Sos esfòrces d'enfusar
una vida druda a nòstra cultura en l'empeutant a l'encòp sus çò mai
universal e sus las sabas popularas retrobadas a son nivèl mai nadiu,
convergissián mai que mai. E la vida lo farà pas jamai cambiar de vejaire aquí
dessús. O escriurà.
Se
vei dins las cronicas que publicavan adés cossí aquelas doas personalitats de
tria, Nelli e Roqueta, èran fachas per s'endevenir. L'aventura de la
SEO recentrada a l'entorn de la revista "OC" permetiá de
tornar nosar ensèms las energias per tirar mai avant. Èran pas nombroses mas i
cresián d'a fons e i planhissián pas sa fatiga. Los occitanistas, aclapats per
la mala desbaruta francesa, dins aquel país d’ara enlà desprovesit de
mangisca e d'endevenidor, s'atrobavan dempuòi 1938, en mai d'aquò, orfanèls
d'aquela volontosa Catalonha que los aviá butats a progetar son existéncia
dins l'endevenidor. Lor
caliá trabalhar amb sas fòrças pròpias. E
un novèl projècte se preniá forma: de far evoluir la SEO cap a un vertadièr Institut
d'Estudis Occitans, bastit sus lo modèl d'aquel de Barcelona, lo famós Institut
d'Estudis Catalans qu'aviá butat la ròda irresistiblament enlai, fins a la
renaissença totala de Catalonha. Malastrosament escanada talament lèu per l'arpa
de la dictatura espanhòla. En Occitania caliá far parièr, n'èran totes
consents.
"Donc
avèm représ lo trabalh. Nos sèm escrich. Nos podiam pas veire tan sovent amòr
als mejans de comunicacion. I metèrem cinc ans. Aguèrem lo temps de l'alestir
doçamenet. I trabalhèrem. Alestissiám l'IEO, aviam pas gaire de mejans per
anar nos passejar a Montauban o a Niça. Alara fasiám d'acamps, i aviá Tolosa
e Montpelhièr. E puòi per letras".
E
lo trabalh se faguèt. De correspondéncias nombrosas s'escambièron. Max n'aviá
de precioses cartons comols, que me mostrèt en 2002. Una menimosa, pinhastra
preparacion. La SEO contunhava son trabalh. Nos demòra lo testimòni de sa vida
d'aquel temps, aqueles linges fascicles jaunits comols d'intelligéncia e de
nauta poesia. "Òc" atravèrsa ardidament la guèrra. Maugrat las
dificultats materialas e lo papièr de marrida qualitat - ara rosigat per l'acid
- aqueles 18 fascicles de la guèrra
son pro qualitadoses. I son pas de manca las signaturas prestigiosas: "los
joves" d'aquela pontannada. Una generacion excepcionala. Max Roqueta, Renat
Nelli, Leon Cordas, Joan Lesaffre. Los rejónhon au mitan d'aquela traversada de
mai joves que faràn son camin: Fèlix Castan, Max Alhièr, Robèrt Lafont.
5.
Los sòmis de la nuòch
Max,
a Aniana, dins la pauretat d'un vilatge ont tot es racionat, escàmbia de letras
amb los actors de la SEO acarats a son grand projècte comun d'Institut. E
escriu. Lo gost n'i es tornat. L'ascèsi de la guèrra dins la clartat de las
garrigas secarosas fai pojar sa sensibilitat poetica fins a de cimas novèlas.
Car los "sòmis dau matin"
de 1937, aquò èra pas qu'una acomençança, un portal de sensibilitat
miraclosa alandat sus un autre espaci que se'n desvistava pas res. Lo manit dels
uòlhs de cat ne somiava los embelinaments. L'adult i vai campejar. Desenant,
passat aquel portal, l'originalitat
de l'inspiracion de Max vai pas gaire tardar a èsser vesedoira. Car lo poèta
se carra de contunhar aquela règa amb de poèmas encara mai lindes e melodioses
ont se deslarga una tonalitat onirica novèla que d'ara enlà serà una
compausanta constanta de l'escrich roquetenc, bastiguent a bèles paucs tot un
imaginari embelinaire. Que prendrà amb las annadas las dimensions d'una
espantosa seuva de simbòls, d'un corpus
mitologic singular eissit de l'imaginari lengadocian.
Per
l'ora n'es a distillar sa puresa, a bèles paucs. Max, entre la medecina e los
afars de la SEO, complís una quantitat de trabalh espantosa, amai trabalha de
vam. Mas en literatura son òbra de creacion es una ascèsi planièira. Farga
pas solament un estil personal e un univèrs sieune, mai qu'aquò: congrea un
lengatge. Pretzfach prometean que se poirà seguir de libre en libre a dicha que
se milhorarà l'otís. Los tèxtes de Verd Paradís que se pòdon datar d'aquela
pontannada, coma Jiròni o los camins dau
cèl, que pareis en 1942 dins Calendau,
marcan lo languiment embelinant de la simpla e doça lutz de la fe. Coma una set
que jamai se poirà amaisar. La fe de l'enfantesa a desertat nòstre escrivan,
sola li'n rèsta lo remembre, coma l'enchusclament de primaubas esvalidas. Aquò
tanben es una dimension màger de Verd
Paradís. E de l'òbra poetica que se bastís en parallèl e ne concentra en
estonantas belòrias la quintesséncia.
La
guèrra se perlonga e la vida ven encara mai dificila. Max, dins sas "Membranças
de la vida ordinària", croniquetas en margina de Verd Paradís, a fach
reviure aquel ambient de guèrra dins los vilatges desprovesits de las nautas
garrigas. Que s'i rotlava en camion a gasogèn. Lo mond disián solament: lo
gasogèn. E las eusièiras ont se podiá amassar de lenha venián subran una
riquesa. Mentre tot lo demai desfautava.
A
la començança de las annadas 40, los intellectuals franceses ostils au regim
novèl se son venguts refugiar dins lo miegjorn. La cambra de Joë Bousquet
ennivolida d'opiata e de perfums de fricaudas elegantas s'afortís de mai en mai
coma un centre secrèt de la pensada liura. Es dins aquel espaci resclaus que se
deslargan en idèa d'orizonts novèls e d'endevenidors lindes. S'i retroban lo
grop de la NRF, los transfugs dau subrerealisme, los "Cahiers du
Sud"... Nèlli i es pro sovent. A bèles paucs s'i alestís una publicacion
excepcionala que marcarà tant e mai la pontannada, lo numerò dels Cahiers du
Sud titolat "le Génie d'Oc et
l'Homme Méditerranéen" en codireccion amb Jean Ballard. Alibèrt lo
proclamarà tant important coma en son temps èra estada la publicacion de "Mirèlha" de Mistrau: "Sèt
cents ans après la casuda de Montsegur - 1243-1943 - los òmes d'òc, enaurats
per un imperatiu secular, an retrempat lor pensament sempre viu al sen de lors
originas umanas e istoricas. Acampats amb fervor, adreçan al monde un messatge
amb loqual incorpòran lor cultura pròpria al pensament universal… Totes los
òmes d'òc devon aver aquel obratge coma libre de cabeç…". Au fons
de la tristor de la guèrra, a las oras que tot espèr semblava esvalit, lo
sorelh de l'intelligéncia e de la nauta cultura marcava lo sulhet d'un renàisser,
inventoriava los endevenidors ont las riquesas oblidadas de la civilizacion
occitana poiriá insciure d'aventuras nòvas. Era una auba treslusenta sus los
orizonts de l'esperit. Se fasiá abstraccion de la sanguinosa e escura realitat
dau moment per alisar d'endemans rics coma la mar. Lo fascicle espés pareis a
Marselha en 1943. Se dobrís sus un tèxt profetal de Joë Bousquet que despinta
lo país d'òc coma una mena d'univèrs encantat. La lenga es a l'onor dins
aquesta parucion. Los poètas de la generacion nòva qu'afortis son originalitat
e son gaubi: Roqueta, Nelli. E lo mèstre Alibèrt que se regaudís qu'enfin,
mercés au marescal Pétain, lo combat de tota una vida abotiguèsse a una pòrta
dobèrta per l'occitan dins aquel
pais que i èra tant estat ostil fins ara... Rebolís d'estrambord. A la seguida
de la gramatica pareguda abans guèrra, l'inventari dau lexic es en camin, la
cola d'especialistas de la SEO i trabalha tant e mai. La refòrma linguistica
que farà de l'òc una lenga modèrna coma las autras es largament entamenada.
Se tracha, scientificament, de fixar una ortografia entremitan lo sistèma un
pauc arcaïzant d'Estiu e Perbòsc en onor au Collègi d'Occitania, lo sistèma
grafic dau Catalan fixat per Pompeu Fabra, e la grafia estrictament fonetica
desvolopada per Romanilha e Mistral, e racionalizada en Lengadòc per la còla
de la "Revue des Langues Romanes". Alibèrt se vei a mand de capitar
en fin. Es en 1943. Sap pas que tres ans puòi la liberacion volontada per totes
brigalharà sa destinada e comprometrà son òbra. Per l'ora se regaudís cap e
tot que lo govèrn de Pétain li porgiguèsse çò que lo "Front
Populaire", jacobinista cap e tot, li aviá refudat...
En
novembre 1942 los alemands ocupan la zòna sud. L'arpa de la repression s'apodessa
encara mai crudèla. Max nos ditz que, linge per natura, èra vengut tan magre
que semblava un esqueleta. E sa santat ne patissiá. Pasmens participa als
acamps de la SEO quora se pòdon far. Ocupa la plaça de responsable de la
propaganda, reprenent e alargant antau son activitat militanta pinhastra de la
pontannada conquistaira de "Occitània" e de l'Ofici de Premsa
Occitan. De fach, perlonga la meteissa activitat. "Èra ma tissa", dirà
puòi. Lo resal de correspondents es en plaça, sufis de lo far trabalhar.
Amai es çò que fan, maudespièch dels empaches qu'i met la guèrra...
Ismaël
Girard, sospechat a Tolosa d’èsser un jasiòu escondut, muda sos catons, e es
reculit per Max que lo lòga dins l’ostau familial de Sant Adornin.
Es
dins aquela pontannada qu'un vièlh projècte repren Max: far de teatre. De
teatre popular en òc que se poguèsse jogar sus las plaças de vilatge amb pas
gaire de mejans. Es antau en 1942 qu'escriu "lo mètge de Cucunhan".
Una peça que vendrà puòi, en francés, una mena de classic. Jogat per de
centenats de pichonas tropas. E que caudrà esperar que siágue defuntat per la
veire jogar en òc seissanta quatre ans puòi, en 2006, sus las placetas
vilatgesas ont se las imaginava dins aquel temps.
Es
donc, un quinzenat d'annadas après la poesia e la pròsa, lo tresen grand pendís
de l'òbra literària de Max Roqueta que pren son vam. Lo "mètge de
Cucunhan" marca l'acomençança dau vertadièr teatre de Max Roqueta. Que
dins l'amira d'aquel temps èra concebut coma otís eficaç de propaganda, fach
per regaudir un public popular. E tanben, d'intrada, legible a un autre nivèl,
faula existenciala redobtabla explorant l'absurd de la condicion umana e lo
necitge de nòstra espècia que tant se'n crei...
Aitanben,
perqué aquela faula sus un mètge de vilatge qu'ocupa dins lo microcòsme de l'endrech
una plaça ambigüa, misteriosa, a despart, e que s'endeven lo revelator de las
contradiccions mai secrètas de l'arma umana? Es pas indiferent de soscar que
Max a l'ora qu'escriu aquela irresistibla maquina de destruccion jubilatòria,
es justament el meteis mètge de vilatge... Recentament nomenat tanben jutge de
patz. Personalitat dau vilatge e tanben demiurg redobtat, un pauc isolat. E que
se ditz que li manca de practica. D'aquel temps Max patís de las restriccions,
a perdut quatòrze quilòs. E d'un cèrt biais se trufa d'el meteis en escrivent
aquela peça.
6. Tres setmanas amb
Nelli a Montsegur
Verai,
maugrat son energia, Max èra fisicament ablasigat. La guèrra, las restriccions,
un trabalh dur que vos desrevelha cada nuòch. Nèlli èra vengut lo president
de la SEO. E passava pro de temps d'aquel estiu 43 a Montsegur. En mirant amont
lo castelàs plantat coma un caissau sus son truc, n'escriviá de treslusents
epigramas.
Per l'ulhal d'aquel èlme gigant,
Lucifèr, poiriás veire
Ton bèl país illusòri aquí dejós
que s'alarga
Amb tos nanets malastrucs: una femna
que vira lo fen
L'òme e son gos, un mainat prèp de
las vacas que dindan…
E
lo paure Max Roqueta que li escriu sa malemparada enlai dins la garriga cremada
de set e de talent, Nelli lo convida a un sejorn encantarèl dins Arièja,
"ont, suls prats e suls rius, monta
lo gai solelh verd". Au pè dau tan nautament simbolic "negre
e sant ... castèl dels erètges"... Aquí se refariá saique una
santat per un brieu, e los dos trentenaris que representavan d'aquela passa lo
carrastèl de la SEO poirián longament escambiar ponchs de vista e projèctes.
Antau
se faguèt, e Max montèt a Montsegur per una encantarèla mesada que longtemps
puòi se'n recordaria coma d'un moment requist.
"1943
o 1944. M’ensoven. A Montsegur, ont m’aviá fach venir tres setmanas per me
refaire de la misèria de Niana, ont, en fòra dau vin, aviam pas res de cambiar.
Res. Nos passejàvem au mes d’Agost entre de camps de favaròus, e las catlas
se sonavan de luònh dins la pradas. … Caminàvem entre las tufèras
enfloridas. Un còp, o dos, corteta es la vida e regda la còsta, escalèrem lo
Montsegur. I èstre amb Nelli èra encantament. Sabiá tot, e ne fasiá pas
miracle. Pasmens daissava al sòmi son espandi. A l’imor son vinagre doç. A
l’encant sos poders. Au recòrd son silenci. Rescondiá pas lo pauc que demòra.
E l’inacabable dau demai. Amanhagàvem de pèiras qu’avián benlèu tocat de
dets de femnas enrebaladas dins lo malur d’un astre condemnat. Me mostrèt
l’endrech ont escalèron, solide, los traites que, sols, siaguèron l’encausa
de la fin. Una fin que los cremèt pas totes.
Me
menèt al camp dels Cremats. Se sabiá calar. Soscava e me daissava soscar.
Aquel luòc ont lo fum acaba pas de se levar, dins la nèbla coma dins la
solelhada. Entre que la catla etèrna jamai non finís de faire bombir et
rebombir sa sonada, estrangièra au baujum dels òmes quand una idèa o la
d’un Dieu li lèvan 1’èime. Aquí sentiguère coma dolor de la carn çò
que posquèt estrénher los faidits, quand, dau front dau temple-castèl, vesián,
de luònh, cap au vent d’aut, los fums apasimats dels ostaus, lo bonur menut,
a ras de la tèrra, d’un pòble aclapat e entredormit dins la patz sadola dels
crestats.
Los
camins que seguissiam, plan pausats, èran parièrs, èran aqueles qu’avián
tant de còps, seguit faidits e crosadencs. E, tot passant, me parlava d’Eluard,
de Bosquet, autre faidit de cambra escura, d’Aragon, de Breton, dau
Galimarditge, qu’i faguèt un temps lengueta. Coma tot poèta èra un pauc
inocent ; e, per un Occitan non-aparisenquit, tota fe dins aquela mena de París
es inocència."
En
passejant dins los camps "entre que la catla etèrna jamai non finís de
faire bombir et rebombir sa sonada", rebastissian lo mond. Max se trufava
de Sully-André Peyre que Nelli estimava, e que veniá d'encanar dins Marsyas
los elogis dels "Sòmis dau Matin". E subretot apreniá, esterlucat,
la profecia que l'intellectualitat de tria recampada dins lo cambron carcassonés
de Joë Bosquet èra en trin de formular. Lo mond nòu, lo d'après la guèrra,
auriá per pretzfach de destrusir definitivament la civilizacion tradicionala
rurala. Amb sa pesantor destemporiva. Quitariá d'èsser l'ossamenta de la
societat, lo pilastre garrut dau mistralisme, dau maurrassisme, e dau petainisme.
Tot aquò s'esvaliriá dins lo passat. E d'un cèrt biais justificava l'esforç
pinhastre d'inventari de "Folklore Aude". E, d'un autre latz, l'òbra
de Max, recaptador ultim d'aquel passat esvalit, tremudat en linda belòria per
sempre mai. Nelli, o escriurà dins
ÒC, aviá la sentida que Max s'atalariá a una mena de "Kalevala
occitan". Ne fasiá lo vot. E afortissiá que lo poèta argelieirenc èra
segurament lo milhor plaçat per complir un tal pretzfach.
De
Montsegur estant, au virar de la guèrra. Max antau descobrissiá un endevenidor
ja escrich, quora la guèrra e lo nazisme se serián esvalits coma marrit sòmi.
Mentre qu'èran la crudèla realitat dau moment qu'escafava tot çò autre. Dins
la cambra de Bousquet se pagelava ja lo sègle avenidor. E lo mond ancian de las
sègas e de las sasons ont s'enraiçava l'inspiracion de Max i devia passar per
uòlh cap e tot. Aquela perspectiva, dempuòi lo bèlvéser embelinant de
Montsegur, trebolava Max Roqueta. I sosquèt longtemps. Mai que mai quora veguèt
la profecia, de desenadas d'ans puòi, se complir de verai.
Cauguèt
tornar a la set e a la talent, a Aniana. Nelli, per assolaçar Roqueta, li mandèt
un pichon epigrama de convidacion a tornar dins aquel cor secrèt de l'espèr
occitan.
Max Roqueta, se vòls, l'an que ven,
tornarem dins l'Arieja,
Ont, suls prats e suls rius, monta lo
gai solelh verd,
Mentre qu'a l'orizont - negre e sant
- lo castèl dels erètges
Auça la cendre dels mòrts dins son
calici d'espèr…
Mas
la guèrra cambiava de cara, l'orguòlh germanic se veniá esbrigalhar subran
davant l'immensitat rebèlla dau mond, e doas montanhas irresistiblas lo venián
prene dins sas estenalhas invinciblas: America e Russia. S'entrevesiá la lutz,
que se levèt en 1944. Siaguèt un autre estiu, brutlant de passions. Ont tot èra
possible. Mas lo passatge au mond nòu se faria pas sens mau en Occitania, ont
pro de cabiscòus avián afichat son estima per lo marescal Pétain e sas timidòtas
leis enfin favorablas a la lenga. Lo
retorn seriá regde...
7. Lo revolum de la
liberacion
Los
alemands se n'anavan e lo grand vent de la libertat tornava. Dins una
bolegadissa bauja. Tot èra a mand de cambiar e dins la borrola dau moment manquèt
pas de gents que se bastiguèron lèu fach una estatua d'ancians resistents pus
treslusenta que lo marbre, rescondent tot còp un passat fòrça mai trebol, e
que lor serviguèt de rason sociala imbrandabla per mièg sègle. La posicion
dels occitans èra marrida. Lo felibritge aviá tròp encanat Maurràs e Pétain.
E quitament dins l'estudiosa SEO. Passem lis sus aqueles marrits auvaris ont
l'occitanisme manquèt de pas gaire de s'estramassar. Loís Alibèrt, denonciat
coma collaborator dels Alemands. Son sosten tant actiu als republicans catalans
en exilh, afortit per de testimònis de moralitat coma Ventura i Gassol, i fai
pas res. Lo renovador de la lenga occitana farà cinc ans de preson per opinions
prò-vichystas e mai que mai amòr a las activitats de denóncia de sa molhèr.
Tròp lenguda. E acabarà sa vida dins lo descòr a Montpelhièr.
Urosament,
l'elèit dels occitanistas s'èra desempuòi un bòn brieu distanciat de Vichy.
Girard, Nelli, Max Roqueta, èran pròches de la resisténcia. Amb los
intellectuals engatjats dau temps coma Joë Bousquet, Simona Weil, Aragon... De
joves intellectuals comunistas, Fèlix Castan e Max Allier, an rejonch la còla.
E son apassionats. Seràn doas grandas consciéncias engatjadas de l'occitanisme
de la segonda part dau sègle XX. E un jove nimesenc de vint ans particularament
biaissut e afogat fai son aparicion: Robèrt Lafònt. Sempre actiu,
l'indispensable Girard arpateja a bèl
èime dempuòi Tolosa, sona lo rampèl de las aliganças. E los joves capitan de
far renàisser lo fènis de sas cendres, en fondant l'IEO, perlongament
scientific de la SEO, dins l'ambient de renòu de la Liberacion...
Aquel
IEO longamai apreparat, dins lo temps de la guèrra... Max Roqueta ne comparèt
l'inacababla quista de las annadas 40 a la Córdoba
d'un bèu poèma de Lorca, la Canción
de jinete :
Cordoa.
Luònta e solitària.
Ginèsta negra, luna
granda,
e d'olivas dins ma
saqueta.
Amai sapièsse los
camins
jamai gandirai pas
Cordoa.
Per lo
planàs, per lo vent,
Ginèsta negra, luna
roja.
La mòrt es aquí que
m'espia
despuòi las torres de
Cordoa.
Ai! d'aquel camin tan
long!
Ai! de ma ginèsta
valenta!
Ai!
de la mòrt que m'espèra,
abans d'agandir Cordoa!
Cordoa.
Luònta e solitària.
E
ara, en Mai de 1945, i agandissián, après tant e tant de tempèris. Non pas
Cordoa, saique, mas Tolosa. La fondacion s’i faguèt en tota oficialitat dins
lo grand anfiteatre de la Facultat de las Letras. De personalitats indiscutiblas
de la resisténcia siaguèron causidas per pairins. Que se sàpia de segur que
lo novèl Institut, "nascut de la
resisténcia entend servir la cultura occitana coma valor umana, sòrga de
riquesas per França e l'umanitat"...
Soula, companh de la primièira ora, nauta figura de l'universitat,
resistent actiu, "mèstre pas jamai renegat" de Girard, s'atrobava
vice-president. Jean Cassou ne siaguèt causit per prumièr president, e Pèire
Berthaux coma president d'onor. Se ne cresèm los qu'an viscut aquela pontannada,
èra Girard, de facto, qu'assegurava
la fonccion de president vertadièr d'aquel burèu. La preséncia de
personalitats importantas de la Resisténcia, reconegudas per totes en 1945,
permet d'afortir clar qu'aquel institut es, a de bon, "nascut de la resisténcia".
Tre
1946 se veirà clar qu'aquel IEO simbolicament creat jot la nauta caucion
intellectuala de Cassou e Soula, es pas qu'una clòsca voida. Ne cau redefinir
lo contengut. Ne fan un acamp lo 26 de Decembre, a Montpelhièr, e los
convidaires son Carles Camprós e Max Roqueta. Amòr a "coordinar per un
ligam solid de trabalh las energias comunas", coma o escriurà Fèlix
Castan dins lo rendut compte. Cassou, tornat a París, los encoratja coralament.
La SEO es dissolguda e sa substància integrada tota dins lo novèl institut,
per de dire de pas degalhar las fòrças. Fèlix Castan serà lo novèl
cap-redactor de "Òc" e Girard li fisa las renas de la revista.
Causida de tria. Fèlix, sempre atrabalhit, animat per un estrambòrd inagotable,
menarà lo barquet remirablament fins a 1955. Ja, amb son uòlh nòu, nòta una
dificultat qu'endeca lo novèl institut e pòrta en grelh las crisis que mancaràn
pas de l'estrementir dins los seissanta ans que van seguir: "Lo paradòx novelari ... es d'integrar un a l'autre un movement literari
pur e una organizacion practica de trabalh quasiment universitari".
A
l'acamp de 1947, tengut a Marselha, Girard, demissionari, es remplaçat per Max
Roqueta au pòste de Segretari General.
Au
moment ont se fondava l'IEO, un cambiament important dins la vida de Max Roqueta
se compliguèt. La vida tròp afatiganta de mètge de vilatge a Aniana s'acabèt.
Aviá vist, nos ditz, dins lo jornal, que se recrutavan sus concors de mètges
fonccionaris per un pretzfach novèl: la Securitat Sociala. E de 1946 fins a
1974, Max trabalhèt dins aquela administracion. Estonanta aventura per un òme
tant independent, una personalitat tan fòrta... S'atrobar amb d'oraris e de
constrenchas de tota mena. A bèles paucs passèt los concors, escalèt los
degrases. Per dependre dau mens que se poguèsse de superiors ierarquics. E i
atrobar fin finala una mena d'espaci de libertat ont se pòsca consagrar a las
causas importantas a de bòn: la lenga d'òc, l'escritura, e lo jòc dau
tambornet.
Es
d'a fons una vida novèla. Max i atròba mai de temps per l'accion militanta.
Demòra dins lo burèu dau novèl Institut. N'es un dels pilars. Es promogut
segretari general, puòi president, e o serà fins en 1956. Doblidant un pauc la
mesfisança qu'avián la còla d'Occitania per los politicaires de mestièr, Max
s'investis adés dins la renaissença locala dau Partit Socialista a l'endeman de la liberacion. El, amb sa retenença
naturala, s'atròba antau davant de salas conflas e renosas, ont gisclan las
questions escarralhosas e que i cau respondre a tot brutle, sens aver lo drech
de s'enganar. Una paraula mau pausada perdona pas. Version laïca dau dire de la
mameta: "Las paraulas de tròp, Dieu
las castiga". I metèt son engenh, estudièt d'a fons sos dorsièrs per
imaginar totas sas responsas, e tenguèt sa plaça amb biais. Mas èra pas tròp
un afar per el e i faguèt pas d'alònguis.
Un
autre projècte, alisat dau temps de la guèrra, poguèt prene forma: aquel de
reviudar l'espòrt dau tamborin. Una aventura començada dau temps de son jovent
e que prenguèt son vam un jorn qu'en Itàlia ausiguèt lo son tan familiar dau
rebomb de la bala contra una paret. Enlai tanben se jogava aquel jòc. Max, dins
aquelas annadas, n'escriguèt una prumièira monografia que serà publicada per
l'IEO en 1948. La prumièira pèira d'un renàisser, ara se sap.
Espòrt,
saique, lo tambornet es mai qu'aquò. Es una weltanschaung.
O escriurà longtemps puòi dins dos tèxtes.
Es d'en primièr una metafòra de l'art poetic. Max nos pinta, sus la parabanda
dau Castèl d'Aumelàs, lo trobador Raimbaut d'Aurenga. Engimbrant de poèmas
mentre espiava l'orizont de sèlvas escuras.
Jogava
de paraulas coma paumas
e
de ressons coma rebombs;
e
dau treslús que de l'escur gisclava.
Lo jòc
dau tambornet, despintat dins tota son espessor de vida vilatgesa dins una nòva
de "Membrança de la Vida Ordinària", pren dins la poesia una
dimension encara mai espectaclosa. Après aver figurat lo jòc verbal dau
trobador, s'enauça dins un poèma dedicat a Gilbèrt Lubac e sonat
" Lo dieu dau jorn seten
" en cosmic balèti d'estèlas. Ven dins sa dimension imaginala lo quite jòc
dau demiurg.
S'èra
tant esclatat en tant de monds
d'astres
de tèrras e de lunas,
que
los vesiá en sos uòlhs dancejar
coma
cent e milanta paumas…
E alara,
se botèt a "faire a la pauma" amb los Serafims
los
àngels grands, de lòngas alas replegadas,
grands
Serafims carrastelats de nèu
e
tan cargats de lutz qu'enlucernavan.
e
requetavan sens repaus.
E dins
aquel jòc cosmic, nos explica lo poèta, lo
dieu dau jorn seten s'inventava lo bonur.
Mièg
sègle aperabans, un poèta provençau visionari, Folco de Baroncelli, aviá
tornat sa vida e sa noblesa a las tradicions taurinas de Camarga, ne faguent un
nogalh dur de l’identitat miegjornala. En simetric, un poèta lengadocian d’engèni,
Max Roqueta, reviudarà un autre espòrt tipicament occitan, lo jòc dau
tambornet. Anirai pas mai luònh dins aquel parallèl incèrt entre doas
extensions eportivas de la renaissença literària occitana. Dins los dos cases
es una activitat que carreja amb ela una cosmogonia, un imaginari irreductible.
De mai, dins sa monografia de 1948, Max restaca aquel jòc a la partida de pauma
jogada per Nausicaa au cant VIII de l'Odissèa, la faeninda
dels ancians grècs. Seguís aquel espòrt long de sas mudasons dins l’Antiquitat
grecò-latina, l’Edat Mejana, la Renaissença... De segur, quitam pas l’airal
de la nauta cultura...
L’òbra
de Baroncelli, fonhada per los occitanistas ben pensants, enfachinava Max
Roqueta, coma o despintarà puòi dins Lo
libre de Sara. Considerava saique pas las tradicions empusadas per
Baroncelli coma necitge per amusar los toristas. Aviá pres la pagèla dau poder
de fixacion identitària d’aquelas mitologias recreadas. Desvistava aquí lo
carrastèl d’una identitat populara irreductiblament occitana...
Amòr
als ancians sòcis de la SEO, lo tot novèl IEO avançava. Nelli, que veniá d'èsser
cargat d'un ensenhament a l'Universitat de Tolosa, donava un vam novèl a sa recèrca
etnografica. La literatura èra viva, aviá per veirina ambiciosa "ÒC"
bailejat amb un biais requist per lo jove Fèlix Castan... E, cimèl de tot, se
vesiá venir per un futur pròche una lei per donar una existéncia a las
« lengas regionalas ». Las disposicions legislativas favorablas de
Vichy èran estadas abolidas coma tot çò qu’aviá fach lo regim condemnat,
mas, d’ausida, l’IEO s’èra ronzat dins la batèsta, amb los joves regents
dau Grop Antonin Perbòsc (Roanet, Elena Cabanas). Reprendrem pas aquí lo
combat exemplari de Pèire-Loís Berthaud, sostengut a París per Joan Lesaffre
e a Montpelhièr per Max Roqueta qu’èra aladonc lo secretari de l’IEO, e
qu’abotiguèt maugrat las resisténcias acarnassidas dau front jacobinista a
la votacion de la « Lei Deixonne » promulgada lo 11 de genièr de
1951. Max, qu’aviá obrat tant e mai per aquela victòria, la saludèt dins
los Annals de l’I.E.O. en 1949 :"une mesure d’intelligence et
de justice"...
Vejaquí
una victòria estrambordanta, de segur. Mas demòra tant de camin de far. E au
meteis moment l’IEO, a bèles uòlhs vesents, malauteja. Es vesedor qu’aquel
organisme viu pas que dau sosten d’un sol òme apassionat, Ismaël Girard. La
seguida d’aquelas crisis es menimosament espepissada per Robèrt Lafont dins
sos obratges.
Lo
6 d’Abriu de 1952, un acamp general de l'IEO ten sa sesilha a Montpelhièr,
dins la Facultat de las Letras. Dos universitaris eminents presidisson la
session: lo professor Boulet, cònsol de Montpelhièr e titulari de la cadièira
de Clinica Medicala, e lo decan Joan Bourciez. Aquel jorn Max Roqueta succedís
a Joan Cassou a la presidéncia de l'Institut. Aquel òme qu’aviá tant obrat
per aquela causa occitana, mas que per natura èra mai aclin a èsser una "eminéncia
grisa" qu’a se mostrar en public s’atrobava a la tèsta dau movement de
renaissença. Se vei que lo burèu de l’IEO que se n’èra dich en galejant,
en 1946, « per un polit burèu es un politburò », es ara desmamat
de la tutèla siumbolica mas estrategicament sauvadoira de las personalitats de
la Resisténcia que n’èran la caucion morala. Aquò’s una mena d’emancipacion.
L'IEO s’atròba ara bailejat per d’occitanistas.
Dau
temps d’aquela presidéncia Max Roqueta compausarà de discorses, d’editoriaus,
e de « tèxtes d’orientacion » que pareisseràn dins « Òc »
e qu’es pro interessant de relegir ara. Ne caudrà far una edicion. I atrobam
la pensada aguda, l’estil beluguejant, de nòstre grand escrivan.
En
1952, dins sa presa de paraula coma president, afortís que "L’ora
es venguda de portar testimòni". Un bèu morsèl de pensada e d’eloquéncia,
qu’acomença per nos far veire lo poèta Camoens, nadant dins la mar
tempestosa, après un naufragi, e tenguent preciosament lp manescrich de son
libre avenidor. Metafòra de la poesia… Citem ne quauques flòcs.
« CAMOENS,
entre que lo vaissèu s’aprefondissiá dins la mar tenebrosa e que nadava, el,
a l’azard, dins las èrsas descabestradas, çò que sostava d’un braç levat
per lo sauvar de l’aiga e de la sal, ère pas de vestits, nimai d'aur, nimai
quauque còfre, preciós, èra solament un manescrich, lo de « Las Lusiadas »,
son poëma. Aquò es l’image de tot pòble en perilh e que se reculhís. França,
de 1940 a 1945, e mai en 40 qu’en 45, semblava qu’aguèsse retrapat la votz
e lo camin de la poësia. Es aquí
l’omenatge mai bèl que se pòsca rendre a la poësia que d’èstre antau lo
reliquiari sagrat, lo trauc de tèrra ont ven Midàs fisar son lagui, la votz
autisma, lo « cante jondo », la « paraula », lo « vèrb » de l’òme
quand es sol davant l’astrada, la nuòch e lo vent, la cèl de freg, lo deman
escur ont la mòrt se rescond. Es benlèu per aquò que sens o saupre, e sens
n’aver parlat, avèm totes, en Occitania, sacrificat a la poësia e que la nòstra
poësia s’es tant de còps adralhada cap al desèrt. Es que la fòrça èra
pas granda, e la sang rara. La caliá reculir coma pèrla de la mar. Una sentida
escura nos disiá que çò que darrièr demòra d’una civilizacion mòrta es
sempre sa poësia, flàscol preciós escampat al tempèri. Es un signe terrible
aquel que fai que, totes parièrs e sens se n’avisar los òmes d’un pòble
escrincèlan amorosament, coma per l’eternitat, çò qu’es, per eles, lo sol
diamant que se pòsca sauvar sus la mar de l’Istòria.
(…)
Au temps que la poësia èra mespresada e delembrada, es estat bòn que
siá mostrat que la lenga d’òc podiá faire cantar la mai linda, la mai blosa,
la mai escrèta poësia. La prova mostrada, la lenga d’òc podiá tornarmai
respirar, e viure, desliura. (…)
Sens
espèr fòl, e sens deliri, podèm, crese, afortir que, dins l’istòria del
movement occitanista, la prima de l’an 1951 aurà mercat un cambiament pregond.
(…) Avèm mostrat la dignitat de lenga dels parlars nòstres. Avèm trach las
basis d’una conoissença occitana servida per los mejans de la sciéncia e de
la pensada de l’ora d’ara. Fargam l’esplech d’una pedagogia umana e nòva
que nos val la venguda d’òmes novèls qu’a despart d’aquò los auriam pas
jamai vistes al nòstre entorn. Lo jovent, que non jamai s’engana se despèrta
a la votz terradorenca alargada e coma rejovenida per l’alen d’un pensar
universal. Mas un dever novèl s’enauça sus nòstre camin. »
E
Max afortís, dins aqueste tèxt, l'existéncia mai que simbolica d'un teatre, e
la necessitat de lo desvolopar coma instrument de visibilitat indeniabla de la
lenga d'òc. Amòr que, "après lo cant solitari, l’ora es venguda del parlar."
Max
Roqueta insistís donc, dins sos tèxtes d’aquel temps, sus
l'importància d'una creacion teatrala. "Lo
teatre es la lenga en accion." Sabèm qu’a ja escrich "Lo mètge de Cucunhan" en 1942. La peça circula dins lo
rodelet occitanista. Vai paréisser dins « Òc » en 1956. E Max a
d'autres projèctes sus son taulièr. Estent que, coma escriurà en 1952, "l’ora es al teatre". Max
a l’uòlh aquí dessús. Fai cada còp que pòt lo viatge de París per èstre
au fiu de çò que s’i fai sus aquel sicut dau teatre. Vei ben que los autors
franceses màgers dau moment s'i meton totes mai o mens. A bèles uòlhs vesents
l’escomesa es aquí per los occitanistas...
Comprenèm
en relegiguent aquò que l'important apens teatral (17 peças) de l'òbra de Max
Roqueta procedís, d’en primièr, d'un pinhastritge militant, exprimit e
argumentat dins aqueles tèxtes de 1952.
Max
demorarà president de l'IEO fins
en 1955. Butant a l’accion sens molar. Illustrant l’exigéncia de qualitat
per sas òbras que paréisson a bèles paucs. En 1954 aquò’s los legeires de
"Òc" que descobrisson de nòvas pròsas d'una perfeccion
espectaclosa, que se venon apondre au somari dau futur "Verd
Paradís"... "Dins los palhièrs
de la mementa", e tanben la pintura espantosa d’aquelas fònts
de garriga pròchas d'Argelièrs. De classics...
8.
La pietat dau matin
Aitanben
l'IEO es trigossat de longa per de crisis. Es un pichon rodelet de personalitats
fòrtas e afogadas. L’inabenable Fèlix Castan, pas jamai laguiat d’obrar,
demissiona de totas ses fonctions en 1954, amòr a un desmescòrdi amb
Lafònt que vòu prepausar que l’IEO las questions economicas que concernisson
Occitania. Tot aquò marca una malaisança fonsa que s’apodessa sus aquel
organisme. Los estrambòrds s’aborrisson. Maudespièch de la lei Deixonne la
lenga d'òc demòra fòrabandida, sa literatura es confidenciala que ben
talament. Fòrça dels mai afogats de la còla acomençan a pas pus i crèire.
Entre
1945 e 1960 vesèm a bèles paucs s'alargar l'òbra de Max Roqueta, lenta
maturacion que se seguís amb la parucion d'unes tèxtes emblematics dins "Òc".
Los tèxtes miracloses, tot bèu just, que seràn recampats dins "Verd
Paradís 1" (1961) e "La
pietat dau matin" (1963). L'estil e l'ambient que fan de Max Roqueta un
classic son desenant en plaça. Mas a bèles paucs l'agach que l'autor pòrta
sus las causas càmbia. Lo batalhaire pinhastre dau Novèl Lengadòc, d' "Occitania",
de la SEO, e dau tot novèl IEO s'endeven amb la terribla solesa d'aquelas
annadas ont s'esvalisson las illusions resorgimentalas. La lenga d'òc recuola,
dins l'indiferéncia generala. L'autor capita de ne far una belòria estranha,
acantonada dins una mena de mond parallèl, una duplicacion onirica dau mond
verai, arquetada sus lo sentit dolorós de son irrealitat. Una bofiòla
miraclosa mantenguda au bèu mitan dau non-res. E la mesa en plaça d'aquel
edifici literari acantona a bèles paucs l'escrivan dins una plaça solitària:
autor d'un cap d'òbra admirat e tanben inscrich dins una mena de passat. Las
generacions venentas, las dels Robèrt Lafònt e Ives Roqueta, acomençan ja, aquò se vei, a embarrar Max Roqueta dins un
capítol claus, gloriós mas desenant passat, de las letras d'òc. E Max amb sa
sensibilitat espectaclosa o sentís, e aquò l'endolentís.
Dins
aquela pontannada, aitanben, Max Roqueta qu'es dins sos quaranta ans, escriu, es
a cima de son art, e caduna de sas parucions dins "Òc" es recebuda
coma un classic. Mas aquel malaise creis, e gandirà son moment de rompedura
istorica en 1964. Ja en 1955 retrobam dins "Òc" un tèxt que me
sembla emblematic, dedicat a Enric Espieu. Avesina amb d'unes que seràn dins lo
somari de "La pietat dau matin", mas el demorèt en defòra.
Autocensura?
VIDA
estrecha,
amar
camin,
bòsc
desencantat,
me
campeja
lo
fremin
de l'eternitat.
Las
carrièiras,
fosc
camin,
de
caras son plenas,
es d'estèlas
sens
finir,
ò
freja cadena ;
cara
amara
del
camin
qu'en
Roma nos mena,
aurem
bèu a caminar
serem sols
amb nòstra pena.
(OC
N°198, 1955 p 152)
9. "Una gran favor per a
Catalunya": l’aventura de « Vida Nòva » (1954-1973)
A
l'intrada de las annadas 50, una nòva aventura, que se perlongarà fins 1973,
permet a Max de s’apassionar per un projècte que se tòrna inscriure dins la
rega dels estrambòrds e de las amistats de las annadas 30. Aquò’s l'edicion,
vint ans de temps, de la revista catalanò-occitana « Vida Nòva ».
Lo 7 de
Decembre de 1952 l'IEO aviá recebut a Tolosa los "Jòcs florals de lenga
catalana" e aquò èra estat per Max Roqueta, adés president d’aquel
institut, l'escasença de prononciar un flame discors que lo tèxt se’n pòt
retrobar dins "Òc". Max
i afortissiá amb de frasas
poderosas la prigonda fraternitat dels dos pòbles, Occitans et Catalans.
Ara Catalonha, matrassada, escrapochinada, s’atrobava desempuòi quinze ans
redusida au silenci... Mas, ço ditz Max, " en vos dobrissent
frairenalament los braces, los òmes d’Occitania, fan pas que redire son deute
a los qu’an mostrat la camin. Lo camin d’una conoissença qu'es sola a poder
deliurar, lo biais que, servant a l’òme tot çò qu’es sa carn mai secreta,
e lo mai secret e lo mai fosc de sa consciéncia lo sauva de las cadenas escuras
de la messòrga e lo mena, desliure, cap a sa plena espelison.."
Citant e
tornant citar a bèl esprèssi Dante e Mistral, Max adreiçava a Catalonha una
declaration d'indefectibla fraternitat. E aicesta anava pas tardar a se
manifestar autrament qu’n paraulas. En 1955, dos egrègis representants de la
cultura catalana venguèron picar a la pòrta de son ostau a Montpelhièr. Èra
Joan Triadú e Josep M. Batista i Roca. Dos
actors importants de la gloriosa pontannada 1927-1937. Damandan a Max d'assegurar
en França la parucion d'una revista culturala
catalana. Que donariá la paraula als escrivans embarrats fins ara dins
lo silenci.. Siaguèt per Max l’escasença
d’anar a Sitges rendre visita a l'amic de las oras primièiras,
a l’iniciaire de l ‘aventura occitanò-catalana dau sègle XX,
Carbonell i Gener. Viviá estremat enlai, desconsolat, isolat.
Se decidiguèt que lo jornal novèl caupriá 90% de catalan e 10%
d'occitan. Max s'i entrevariá de la part occitana et dirigiriá officialament
la revista a Montpelhièr. E antau se faguèt. Batista i Roca lo veniá veire
quatre fes de l’an per de dire d’organizar lo bon fonccionament de la
publicacion, mentre que Joan Triadú, a Barcelona, recrutava los autors. D’aquel
biais, totes los bons escrivans catalans de la pontannada escriguèron dins Vida
Nòva. Un cirurgian catalan de tria exilhat en Anglatèrra, Josep Trueta i
Raspall (1897 -1977) aviá l’estèc de trobar los mecèns. Vida Nova,
coma o disiá amb estrambòrd Batista i Roca, amai aviá rason, èra d’aquel
temps l'« única revista cultural catalana publicada en un país lliure d’Europa
». E lo cap-mèstre n’èra, au mens en títol, nòstre Max Roqueta.
Qu’i publicarà quauques tèxtes majors de Verd Paradís.
Aquela
ventura novèla que permet de retrobar d'amics tan cars revenguts dau fons dau
temps, detràs un escalugant mausòmi, baila a Max Roqueta, tanben, l'ocasion de
sortir un pauc dau mond de l'occitanisme de la pontannada, ont a bèles paucs s'aconsomisson
los espèrs, e ont a fach sa plèga. E,
logicament, en 1956, Max Roqueta
quita la presidéncia de l’IEO. I es remplaçat per Pèire Azemà, lo
pinhastre combatent de las annadas 30, incomparable tribun, que desespèra pas
d'empusar un buf nòu de renaissentisme vertadièr au Felibritge…
En
1956 pareis lo mètge de Cucunhan ja
conegut dels occitanistas depuòi abans 1950, coma ne testimònia una nòta de Còrdas
dins "Òc"...
"Lo
periòde 1957-1964 es lo de la carrièira òrba, dau quasi desespèr ideologic,
las annadas dau desrei » escriurà
Robèrt Lafònt. Verai, l’ «intrada en modernitat » de
l’occitan e la reforma linguistica alibertina
que n’es l’esplech se conquistan a bèles paucs de terraires novèls. D’òbras
de tria paréisson, mostrant clar cossí viva es aquela literatura que se
volonta en rompedura amb tot passadisme. Viva ni que parlèsse tant e mai de mòrt
de de desespèr. Mas l’audiéncia d’aqueles escriches demòra confidenciala
cap e tot.
10.
Los escaufèstres de las annadas seissanta
La
parucion de Verd Paradís 1 en 1961 es
una data importanta dins la cronologia de l'òbra de Max Roqueta, e tanben de
las letras d’òc. Pasmens dins çò que se n’escriguèt d’aquel temps,
s’entrevei que las plumas dels critics an banhat dins un peçuc de vinagre. Se
reconois que Max es un estilista d’engèni, mas aquel mond enermassit que sa
resplendor es la de la vacuitat, per los critics, aquò’s inscrich dins lo
passat de la consciéncia d’òc, e l’autor que ne parla es un òme d’a
passat temps. Assistissèm aquí, d’un biais freudian cap e tot, au mortalatge
dau paire. A mots menuts, verai, mas Max a d’ausidors pro fins. E aqueles
cotelons se van tancar tot drech dins son còr...
De
crisi en crisi, disiam. Antau l’istòria de l’IEO. Mas en 1962 l’auristre
verai que coflava dempuòi la debuta vai petar. Occitania es desconsolada e
trevirada per lo drama social dels carbonièrs de la Sala-Decazeville. Aquela
tragedia umana marca benlèu una venguda de la revindicacion occitana dins lo
rag de l’istòria. Aquò’s çò que pensan los joves occitanistas. Se tracha
ara de sortir de la carrièira òrba de l’accion exclusivament culturala.
E aquò’s l’espetament de l'IEO que se fendascla coma una miugrana e,
en 1964, fòrabandís l’òme que n’èra la quita arma, lo precursor, lo
creador, l’obrièr, lo mecèn, Ismaël Girard. Solid, aquò’s per part un
conflicte de genéracions. Aitanben Max, que s’atròba ocupat a quicòm mai
amb Vida Nova e participa pas
personalament a l’escaufèstre, vai èstre tanben destrantalhat per tota
aquela bolegadissa.
Aquò
s’endevenguèt au moment de la fondacion dau Pen-club de lenga d'òc,
aquela meteissa annada 1962. Maudespièch de dificultats materialas, ajudat per
Joan Camp e Jòrgi Reboul, Max capitèt d’organizar a Avinhon una amassada
d’aquela organizacion internacionala d'escrivans. I participèron Miguel Angel
Asturias, Pablo Neruda, Henry Miller e André Chamson. Siaguèt l’escasença
de far espelir una seccion occitana dau Pen-club.
Max, que ne serà longamai president, gardarà tota sa vida un sovenir
estrambordat d’aquelas jornadas. Primièr
lo rescòntre, amb d’escrivans màgers dau sègle XX. La pichona Occitania
enfangada dins sas garrolhas s’alargava subran als orizonts dau mond. Èra una
revelacion. De mai, entremitan totas las culturas minoritàrias de nòstra
planeta que lo Pen-club aviá per pretzfach de las aparar, l’occitana
èra saique pas la pus traça, e èra aculida amb fòrça de simpatia. Aitanben
Max servava tanben dins son còr l’amara memòria de çò que faguèron adés
los occitans de l’IEO, fonhant amb una bèba aquel eveniment, li refudant tota
ajuda, e quitament se carrant de sabotar aquela entrepresa. « Sèm venguts
aquí per ficar la mèrda », diguèt, se ne cresèm Max, un dels leaders
mai lenguts dau temps.
La crisi
que toquèt sa cima en 1964, coma o avèm dich, dins una amassada simbolicament
recampada a la Sala- Decazeville meteissa, siaguèt l’escasença d’una « dénonciacion
de la mitologia de las originas », e aboutiguèt a la parucion d'una nòva
revista que, un tèrç de sègle après l' Occitania
de Camprós e Roqueta, tornèt metre a l’onor
l'occitanisme politic : Viure.
Bailejada per dos cabiscòus qu’anavan pas tardar a se carpinhar regde :
Robèrt Lafònt e Ives Roqueta.
Max
Roqueta retrobava subran dins « Viure » los afogaments batalhaires
de sos vint ans, e se carrèt de participar a aquela aventura novèla. Dins lo N°1,
que se dobrís sus una proclamacion profetica grandiòsa de l’Ives Roqueta
titolada "Revolucion occitana",
Max publica un de sos tèxtes famoses que serà représ dins Verd Paradis 2. Aquò’s un apològ titolat "lo rei crudèl". Max, dins aquela pontannada, es puslèu en
fasi, fin finala, amb l'occitanisme de son temps, e trai son agach trencaire
d’anatomista sus los tressimacis de l’epòca. Aitanben, de politica ne parla
pas qu’en finas parabòlas. Coma dins "Los
sèt bonurs de Joan de l'Ase", "lo conte negre de la Romèca e dau bon samaritan", etc... Afar
d’estil, de biais. Viure emplegarà pas gaire aquel biais. Aquela revista inaugura, ço
ditz Robèrt Lafònt, "lo ton novèl de l’occitanisme". Un ton dirècte,
aquel de l'analisi tecnica, mas tanben aquel dau vitupèri e de l’escòrna.
Manciet o resumís a son biais dins una letra a Max « des idées
politiques médiocres, ainsi qu'un langage vulgaire »… Los ainats,
qu’emplègan un estil mai nuanciat, son pas pus dins lo còp.
Bernat Manciet e Fèlix Castan, avián ja pres sa distància dempuòi un
brieu. De Nerac estant avián proclamat lo 15 de Novembre de 1956 la fondacion
d’un novèl occitanisme au rebors de las orientacions que l’IEO aviá
adoptadas a l’acamp de la Sala. Aquò se sonèt lo "Manifèst de Nérac".
L’afar de la Sala sagelava aquela trencadura. Seguida logica de tot aquò, en
1969, Ismaël Girard, fidèl a çò qu’èra estat tota sa vida, reviudava un còp
de mai sa revista : « Òc ».
Òc repreniá la paraula e Max ne siaguèt d'intrada
una de las voses màgers. E aquò se passava en margina de l'occitanisme oficial
que fasiá pro de rambalh, e que de temps en temps i mandava quauques giscladas
vitrioladas de derision condescendenta. "Òc", mentre lo mond
important se mainavan d'engimbrar la revolucion mondiala, s'endarrairava dins l'estetisme.
Ço disián. Dau temps que Girard e Roqueta, amb Manciet, Nelli, Castan, Espieu
e tan d'autres o proclamavan autrament: son prètzfach èra d'aparar la
literatura d'òc au mai naut nivèl. Causa pas gaire a la mòda dins aquela
pontannada. Mas ara, de segur, se vei qu'aquela iniciativa siaguèt salutària,
vitala. Dau temps que las presas de paraula publica de Robèrt Lafònt e Ives
Roqueta avián l'immensa resulta d'enfin sortir de l'ombra l'identitat de nòstra
cultura, aquesta perlongava sa madurason. E recrutava de voses novèlas. Las
doas causas siaguèron, de fach, complementàrias...
En 1976, quora se moriguèt Girard, Bernat Manciet
e Max Roqueta prenguèron lo govèrn de "Òc" e i mantenguèron aquel
nivèl imbrandable d'exigéncia fins uòi: un brave tèrç de sègle. Ont aquel
luòc d'expression independent permetèt a de desenats de novèls venguts d'alargar
son camin e de descobrir una amira d'exigéncia e de plenor. A Max li tenguère
companha de pròche tot aquel temps. Anàvem a Tolosa ensèms, amb Max Allier,
quatre o cinc còps de l'an, e los acamps de "Òc" èran un
extraordinari salon literari ont la cultura la mai escaluganta fasiá flòri, a
la boca de mond coma Roqueta, Manciet, Nelli
o Castan... Nautres los joves, escotàvem. Èrem a l'escòla.
11. E la fònt dau
dedins se tornèt metre a rajar
Dins son reculh poetic "lo maucòr de l'Unicòrn",
Max Roqueta a laissat d'estròfas extraordinàrias que materializan son
engatjament d'alavetz e de sempre. Descriu aquel subte silenci eissordós: los
mots que disián las causas, que rebastissián lo mond, aquelas paraulas qu'èran
"la lutz en camin", se son
esvalits. Los occitans an perdut la paraula e son desenant muts, empantenats
dins un espaci de pensada estrangièr qu'es pas fach per eles. Terribla,
inausida astrada. "Amudida, aquela
votz / qu'un pòble escond dins sa garganta"... E, embelinat per aquel
silenci, lo poèta s'es calat, el tanben. Mas
subran repren la paraula e fins a la mòrt s'arrestarà pas pus: "Ara
mon pè tòca la lausa/ la grèva lausa de la patz/ tot just ai lo temps de
parlar"... E pus luònh nos explica coma se faguèt l'inimaginable
prodigi:
Bastiguèt
de paraulas una paret granda
per se
despartir dau mond escur
de paraulas
sens trelutz ni rebats,
de
paraulas de cada jorn amb son pes de causas
e per de
qu'avián pas que lo rebat de las causas, pas lo sieu,
aquí se
faguèt lo miracle
e
la fònt dau dedins se tornèt metre a rajar
e
son murmurejar leugièr venguèt un cant
lo cant dau
grilh que vai a las estèlas
Tota la vida d'escritura de Max Roqueta es
explicada per aquelas règas pertocantas. Se tibèt dins l'esfòrç de
reencantar un mond vengut mut amb las anticas paraulas que l'avián defugit. E i capitèt.
"E la fònt dau dedins se tornèt metre a rajar
". Sèm
dau temps de las annadas setanta. Max comença una novèla tièira d'escriches.
Perlongant e completant un vast edifici qu'entrevei e qu'ensaja de nos faire
imaginar per avanças. Me n'explicava lo projècte. I auriá Verd Paradís III,
IV, e fins VII se la vida li ne laissava lo temps. Mai d'un còp, per los far
passar a "Òc", m'avenguèt antau de picar a la maquina, en
normalizant un pauc amb pro de respièch l'ortografia, de tèxtes qu'anavan
venir famoses. Seguissiái de pròche aquela aventura. La fòrça emocionala
dels novèls "Verd Paradís" èra pas totjorn a l'auçada dels caps d'òbra
dau començament, mas çò que remarcave amb delicis èra lo melhorament de l'estil.
Max escriviá cada jorn, èra per el una necessitat vitala. E nos exortava a far
parièr.
Caudrà
escriure mai detalhadament l'istòria de la pontannada montpelhieirenca
de Òc. Aquò siaguèt entre 1978 e 1983. Un còp de mai la revista se
trobava acarada a de dificultats financiàrias màgers. Aquò tòrna coma un
repic dins son istòria. Antan, a cada còp, Girard atrobava de sòus. Ara que
nos aviá quitats, caliá far sens el. Los càpols conferiguèron entre eles. Se
decidiguèt que la revista s’administrariá desenant dempuòi Montpelhièr.
Bernat Manciet, de Trensac estant, contunhava de bailejar la redaccion. A
Montpelhièr, un novèl cònsol preniá en mans, depuòi 1977,
la destinada de la vila, amai se sabiá pas encara cossí anava tot
revolucionar aquí. Se sonava Georges Frêche. E Max, militant socialista de la
prumièira ora, fasiá partida dels rars òmes qu’aquel bateire feron
repiechava. Sens o cridar sus totes los teulats per de dire que non s’esbramassèsson
los jacobinistas nombroses dins son partit, ajudèt « Òc », que
poguèt passar aquela nòva espròva e contunhèt, pichon piu piu totjorn viu,
sa navigacion sus la mar tempestosa. Los dos Max, Roqueta e Allier, portèron
antau sus son esquina cinc ans de temps la vida dau preciós jornau emblematic
de la renaissença occitana.
I
aguèt las eleccions dau 10 de mai de 1981, e las annadas
Mitterrand. Me rapèle de l’estrambòrd de Max qu’o viviá coma una
victòria màger, un matin de l’esperança. L’aviái pas jamai vist coma aquò.
Retrobava sos afogaments d’esquèrra de 1936. La pontannada de l’Occitania
de Camprós.
E
pasmens siaguèt l’estramàs de l’occitanisme politic. Tota aquela
bolegadissa embaugida, que semblava irresistibla renaissença, s’amaisèt tot
d’una. E i aguèt pas que lo silenci. Novèl traucàs tant escur coma aquel de
la pontannada 1956-64.
Demorava
« Òc ». Manciet lo menava a son biais, sempre sosprenent. Qu’aquò
mai d’un còp faguèt fronzir las ussas a Max. Ni que los dos òmes, ne pòde
testimoniar, sián demorats prigondament ligats per un sentiment d’estima tot
lo terç de sègle que seguirà, de 1972 a 2005. Òc demorava un isclon
reforfant de vida. Mas
tot a l’entorn èra l’escuresina. “La
nuòch inacababla”…
Après
«Verd Paradís 2 » publicat en 74 , e aculit per una
mena d’indiferéncia atebesida, èra pas pus question de publicar de tèxtes
de Max Roqueta. Çò que demorava d’occitanistas ignorava Max, lo teniá cap e
tot per un personatge dau passat, qu’aviá pas pus res a dire ara. E
defuntavan los amics : Rogièr Barta en 1980, Nelli en 1982. E l’avaliment
de la lenga, aqueste còp, veniá un fenomèn general. Tot passava per uòlh.
Pasmens, d’aquel temps, Max escriviá cada jorn,
completava lo vast edifici de «Verd Paradís ».
Resprestissiá son lengadocian vengut dau mai prigond dins
totes los corrents de pensada e totes los orizonts dau sègle. Estilisticament,
la pròsa de Max agandissiá de cimèls.
12.
L'aventura de la revirada, e sos auvaris
Tre 1980 una autra aventura se venguèt mesclar a
aquela, fin finala un pauc secrèta, d'aquel projècte grandós d'escritura qu'una
tan lònga vida capitèt pas de menar fins a son acabament. Es l'afar de las
reviradas. Ne cau dire un mot. Aquò comencèt amb un trabalh, menimós e
qualitadós, d'Alem Surre-Garcia, que faguèt paréisser au "Chemin
Vert" una revirada de "Verd Paradís I e II". Max aimèt pas la
revirada, se’n saupeguèt mau amb son traductor, e se metèt a revirar el
meteis sos tèxtes. Fin letrat de cultura francesa, i capitèt remirablament,
transpausant dins una pròsa eleganta e classica sas extraordinàrias e
terriblas frescas. Un francés limpid, distinguit, que permetèt d'accedir a l'òbra
pro de gents. Mas qu'òm se i enganèsse pas. Çò que fai la fòrça unenca de
l'òbra de Max passa pas dins aquelas reviradas. Lo miracle d'aquela pròsa
embelinaira, un pauc encantatòria, marcada per lo noviatge refinat d'una lenga
classica eretada de mil ans de literatura apassionadament legida e d'un lengatge
sauvatge e deliure, res ne transpareis pas dins las reviradas qu'avèm. Qu'aqueles
tèxtes permetèsson d'entreveire la grandor e la riquesa de l'òbra, e aguèsson
vaugut a Max e a la cultura que causiguèt d'aparar una reconoissença ameritada,
aquò's de tot segur una capitada urosa. Mas lo perilh es qu'aquelas reviradas
venguèsson coma aquò sembla d'èsser un pauc lo cas lo tèxt de referéncia,
la version en òc n'estent pas qu'una curiositat segondària que se pòt escafar.
Seriá s’enganar d’a fons. Aquela òbra es tròp consubstanciala a la lenga
que ne siaguèt lo dolorós e miraclós crusòl per sortir deglenda d'aquel
trabalh de transposicion.
Aitanben i aguèt quicòm mai, a la seguida de
l'aventura de las reviradas. Passarai lis sus l’amarum prigond que concebèt
Max quand de desenats d’escrivans d’Òc signèron de peticions per condemnar
solemnialament çò que concebián coma una traïdura fonsa, e qu’èra pas que
simple afortiment de la normalitat d’una cultura entremitan totas las autras.
Front unit dels occitans contra la revirada, es a dire un pauc contra Max el
meteis. Au mens o recebèt antau. Amb tota la dignitat silenta de l’estoïcian
mas ne patissiá que ben talament, e o avoèt a mai d’un de sos pròches. Me
n’escriguèt de paginas caïnejantas e despietadosas coma las sabiá engimbrar
sus lo « paure mond assucat de
l’occitanisme trionflant » que « vòlon pas res saupre dau defòra (...) tibats que son dins sa paur de
las comparanças. E d’èstre contaminats. Segurs que son, sai que, d’èstre
tan teunes, flacs, e voides. Alara molinan de lònga la vièlha farina adejà
molinada cent còps e que sembla puslèu au vent qu’a la tosèla. E vesèm se
tornar bastir de fortalesas d’orguòlh e de non res (...) ».
1980, la revirada en francés. Objècte d’escandal absolut per fòrça
occitanistas ben pensants, aquela aventura aviá mostrat que Max s’èra pas
calat. E qu’escriviá. E que çò qu’escriviá podiá interessar de mond.
L’autra
data clau d’aquela represa de paraula es 1985.
Acarat
au traucàs de silenci fach a l’entorn de Carles Camprós, Joan-Maria Petit,
tre 1982, se fai editor per ne publicar las òbras. Es Max que li o a aconselhat
e li a dobèrt las pòrtas dau Conselh Regionau : « T’ajudarai… ai vist al Conselh regional, aurem quicòm ».
Siaguèt las edicions « Occitania ». E s’editèt en 83 un Omenatge
a C. Camprós, seguit en 1984 de L’òbra
poetica complèta. E Petit, de fiu en cordura, après l’edicion de son bèu
paire, prepausèt d’editar Max. Acomencèt amb de teatre : Lo
miralhet seguit de Lo pater dels ases …
E puòi la seguida anonciada de Verd Paradís, un autre ton, mai terrible, mai
desesperat : Lo Grand Teatre de Dieu
( 1986) e puòi L’Uòlh dau cat
(1987). Occitània, quitament, i faguèt de beneficis, çò que permetèt de
far paréisser en 1990 lo Verd Paradís 5,
que los legeires de « Òc », dempuòi quauques annadas,
saboravan amb delícias dins la rubrica: Las
Canas de Midàs.
1985
es tanben, se sap, per « Òc », la data d’una mudason marcada, mai
precisament, l’acomençança d’una « XIIIa tièira », amb per
director novèl Pau Castelà, ajudat per Miquèl Miniussi que malurosament no
quitarà sèt ans puòi. Moralament,
de mai en mai, lo cap-mèstre n’es Bernat Manciet, depmpuòi Trensac. Mas Max,
de segur, i es un collaborator de tria e gausís aquí, sens cap d'ambiguitat,
dau respècte adlmiratiu que s’amerita…
Ara
digús podiá pas pus dire que l’òbra de Max Roqueta s’èra clavada en
1963. Dins la meteissa pontannada aguèrem un reculh màger de poèmas :
"Lo maucòr de l'unicòrn" (1988). E sus
aquela lançada Max reprenguèt l'escritura teatrala. Tre las annadas 40, o avèm
vist, aviá escrich de peças cortetas, d'una eficacitat remirabla, d'un umor
crudèl, amb l'idèa que serián jogadas, que tirarián un public popular cap a
la lenga. Aquel teatre que marcava lo perlongament e la cima d'una viva
tradicion lengadociana manquèt lo public per quau èra estat fach. E
curiosament, aguèt un bèu succès en revirada francesa... Dins las annadas
setanta Max o repren autrament, compausa de grandas peças sens tròp calcular
se serián jogadas, una autra mena de teatre: de "fadariás" coma
"la Ròsa Bengalina", inedicha encara, e l'extraordinària,
terribla, escaluganta "Medelha".
Dins aquel genre Max trobèt una mena de perfeccion. Ni qu'encara un còp aquel teatre concebut en Òc, remirable per la blosetat de
son lengatge, aguèsse mai que mai tocat un public francofòn en revirada. Ont
demòra la fòrça dau contengut mas ont s'esvalís l'estranha luminositat dau
lengatge...
Tant
vai qu’a l’intrada de las annadas 1990, periòde ont l’occitanisme es tant
e mai aconsomit, Max Roqueta, es pas pus un òme desconegut dau public. Après
mai de seissanta ans de solitud… De
mond lo legisson. E son sospreses d’atrobar tant d’encant e de grandor dins
aquela òbra inclassabla. E es l’epòca ont Max se sentís aclapat de molons
de projèctes. Amb talament pauc de temps, ço sembla, per los complir. Passan
los ans, que pasmens semblan lisar sus sa pèl sens lo tocar. Demòra sempre
parièr. E pasmens s'acamina dòrs sos nonanta ans. E la Parca pòt trencar
quora que siága aquel tèune fiu de vida. Es de mai en mai urgent d'escriure. E
Max s'i gropa amb un pinhastritge acarnassit. D'oras
e d'oras cada jorn. Pròsas, poesia, peças de teatre. Que desenant,
menimosament, revira per son lectorat francés tot novèl e afogat.
Es
la pontannada que liura au papièr aquela confidéncia:
"Jòc
estrange, aquel qu’ai menat amb lo temps. Ai totjorn viscut, dins l’encastre
dels escrichs, coma s’aviái l’eternitat davant ieu. Enric Frère èra parièr.
Au contrari, Nelli me butava. Trapava que daissave tròp de temps sens res
complir. Es pasmens ieu que sens o faire esprès, aviái rason. Per de qu’aviái
la sentida escura qu’ère pas madur per l’auçada que voliái a mon perfach.
Lo temps es estat bèl prince. M’a daissat de camin davant ieu. E aquela mena
de patz qu’aviái en ieu, èra çò que caliá per que s’amadure la frucha
qu’esperave. Jòc dangeirós. Qu’a cada pas la vida se pòt acabar d’un còp.
E qu’a mon agach apond de pes a l’escur caminament dau parelh que fasiam,
l’escrich avenidor e l’òme que lo portava en el. E que son astre cada jorn
e de lònga amenaçat, èra aquel d’una òbra que val çò que val, mas
qu’ara me pòde dire qu’auriá tant plan poscut pas èstre de tot. Sens que
la tèrra s’arrestèsse de girar.
E aquela òbra, cada còp, per lo tròç en camin,
poèma, novèla, teatre o roman, l’ai totjorn complit sens me laguiar dau
temps. Viviá coma ieu, ambe ieu, sens se pressar, coma ai viscut. Simplament,
amb lo temps, e quand la fin se sarra, lo rajar de la fònt es mai plen, mai
redde, mai abondós. E la forma d’ont mai vai, d’ont mai ven d’ausida,
sens que siague de besonh d’i tornar. O dise, perdequ’es vertat.
Antau, sens me’n avisar, ai pres per partenari de
ma vida, lo temps. Avèm jogat a quau perd ganha. Ai riscat gròs. Sabe ben
qu’aquò se deu ben arrestar quauque jorn. Caucanha. Aurem fach la partida
sens lassitge ni paur. E lo vièlh temps, bon jogaire, a fach lo que vei pas lo
jòc de l’autre. A tant de temps davant el. E tant d’òmes a crocar. Dins sa
man seca.
Cal
ben que, d’aicí, d’alai, ne daisse quauqu’un per ganhar. Senon, quau es
qu’a el, se fisariá encara ?" [Nòta d’Irlanda per las
Canas de Midàs (30 de julhet 1995 – AnnaghmaKerrig)]
Mas ara lo que jogava amb lo temps a cambiat d’èime.
Trabalha tant e mai per raubar au temps lo mendre peçuc de vida. Escriu. Dins
una entrevista enregistrada dau mitan de las annadas 90, farà aquela responsa
espantosa a la question: " avètz
l’impression que vos demòra fòrça de causas a escriure ?"
- Òcben, tant e mai.
Ai amolonat de nòtas. Me son encara venguts de tèmas novèls, d'idèas. Adonc
ai quatre o cinc pèças per escriure, la matèria per dos o tres recuelhs de nòvas.
Constate un fenomèn puslèu curiós: a flor e a mesura que passan los ans fau
un retorn cap a la poesia que m'apassionava quand ère adolescent, e qu'aviái
un pauc quitada de caire. I
tòrne amb afogament. En
legiguent la poesia estrangièira, pas la francesa. Qu'aicesta de tant se voler
intellectualista ne finís per pas pus significar res. Nos an fach crèire pro
de temps que tota la literatura universala se fasiá a París, e aquò's una
engana grandarassa. Totes los movements que son nascuts a París son estats una
abans-gàrdia gloriosa en França, mas çò que n'es resultat coma òbra
duradissa, se resumís a pas grand causa. Mentre l'univèrs contunhava sa corsa,
e en particular la literatura americana. Aquela dau nòrd, en anglés, e aquela
dau sud en espanhòl o en portugués, nos mòstran que la literatura se fai sens
la França. Ai rescontrat de poètas de totas las nacions dau mond e me soi
mainat que totas las masturbacions intellectualas que París nos esparnha pas
valon pas res, e que la literatura veraia se fai d'un autre biais. Tòrne a la
poesia. Ai encara fòrça, fòrça, per escriure e pas gaire de temps per viure.
Per ieu es un besonh essencial e l'ai dempuòi l'enfança.
I
aguèt subran, en Octobre de 1993, un omenatge public, amb collòqui
internacional, organizat per la region Lengadòc Rosselhon. Se trachava de promòure
la celebritat d'aquel grand escrivan qu'èra una glòria de l'endrech. Max
Roqueta, subran, a gandit una celebritat veraia, lo vesèm dins los jornaus
exagonals e sus los platèls televisats.
Li
siaguèt una jòia mas tanben un lagui. Li mancava desenant la serenitat. Tròp
de rambalh. E, de mai, lo Max Roqueta que los mèdias volián rebastir per son
usatge èra pro diferent de l'inabenable batalhaire d'una renaissença qu'avèm
seguit long d'aquelas paginas. D'abòrd qu'aquò seriá saique pas estat de bòn
vendre. S'engimbrèt l'imatge
mitologic d'un meteòr solitari sortir de pas enluòc e que per fantasiá los
borrolhons de sa polida òbra franchimanda èran estats escriches, pichona anecdòta,
dins un lengatge esquerrièr e oblidat. Max se laissava un pauc carrejar per
aquela ondada mediatica que servissiá la causa, mas tot còp l'enfectava un
pauc. Aquò aviá l'utilitat de mostrar que la lenga d'òc sap agandir un nivèl
d'excelléncia indiscutibla. Causa sempre dobtosa als uòlhs de las gents. E
atrobava aquí, de segur, una recompensa ameritada au vèspre de sa longa existéncia,
de sa longa lucha. Se parlava quitament amb insisténcia d'un prèmi Nobel de
Literatura.
Max
preniá de segur plaser a aquela glòria tardièira e ameritada. Mas pas totjorn.
Lo 21 d’Abriu de 1994 m’escriviá : «
Finisse pas de girar e de virar coma una baudufa. Es sai que agradós d’èstre
reconescut e estimat, e de veire nòstra cultura espelir dau mesprés ont es
estada tròp de temps mantenguda, emai que demòre encara fòrça trabalh
de complir. Mas per l’essencial, vòle dire l’escrich, ont es passada ma
patz e mon silenci ? ». E quatre ans puòi, lo 18 d’Abriu de
1998 i tornava sus un ton mai ponhent, que se socitava de la santat de son còr
: « M’arriba uòi e a tota ora de
portar lo regrèt dau temps ont se parlava pas de ieu. Ai perdut la patz. E
perdequé ? Per de brotilhas, de convèrsas nècias, d’interviews
matrassadas a còps de cisèus, a tusta-limbusta, de preséncia a d’acamps
sens ges d’interés, etc... etc... Entre que ma santat se degalha. Garda-lo
per tu, mas ai agut un senhal qu’a pas res de trobadorenc (...) Sentisse mon còr,
per passas. Sai que coma una maire deu sentir son manit dins lo ventre. Una
sentida que me recòrda sens relambi que i a pas res que sembla un relòtge
arrestat coma un relòtge que marcha. Passam... ». Aladonc Max s’atrobava
pres dins un revolum de causas vanas e voidas au moment ont sentissiá
dramaticament l’urgéncia de se focalizar mai que mai sus l’òbra, l’òbra
en camin, sempre avenidoira... Aitanben fasiá fàcia a las obligacions novèlas
de sa celebritat publica. L'important èra de mostrar als uòlhs de totes la
dignitat e lo treslús de nòstra cultura. Ni qu'aquò prenga una semblança
paradoxala: es en francés que se fasiá aquela consecracion... Max assumissiá
d'a fons aquela contradiccion. Pausava per lo public en fin letrat de lenga
francesa, e o èra, de segur. Sufís d’aver discutit amb el per s’èstre
mainat de cossí larga èra sa cultura classica. Vos recitava de memòria de
centenats de tèxtes. Mas ieu qu'amb el sempre parlère pas qu’en lenga nòstra,
pòde afortir que lo jove batalhaire volontós dau "Novèl Lengadòc"
e d"Occitania" èra sempre viu en el, que ne renegava pas res. E fin
finala es aquel Max qu'ai conegut e escotat trenta ans de temps, de tant que
capite pas de crèire d'a fons a l'autenticitat de l'autre, lo que nos volguèron
mostrar los mediàs regionaus, lo "grand escrivan que per malastre aquò se
passa qu'escriguèt pas en francés" (Midi
Libre dixit). L'òbra de Max tòca l'universal, tan coma lo grilh encana un
cant que vai a las estèlas. Mas tira tot son nèrvi d'aquela volontat pinhastra
de tornar far rajar la fònt dramaticament aturada. De tornar au mond aquela
paraula desrabada e embelinaira.
E
ara los libres pareissián, a de bòn ! E mai lèu encar, las reviradas.
Los dos tòmes darrièrs de Verd Paradís Lo
corbatàs roge e Lo libre de Sara
sortiguèron en revirada francesa pro de temps abans que los poguèssem legir en
occitan…
Un editor novèl, rosselhonnés, lançava una colleccion de pròsa
occitana, bailejada per Felip Gardy. Èra l'Editorial
Llibres del Trabucaire. Max i publiquèt dos romans qu'esperàvem pas,
estonants, trebolants, fernissents. Que perlongavan e alargavan la tematica de Verd
Paradís : La Cèrca de Pendariès,
(1996) e Tota la sabla de la mar (1997).
La
magia dau vèrb s'i deslarga sens entravas. Es una aigardent requista,
embelinaira. Max
los revirèt aitanlèu en francés e lo Trabucaire faguèt paréisser
aquelas traduccions.
La
revirada aitanben aguèt d’autras consequéncias mai duradissas, qu’an mai
d’interés per nòstre prepaus. Car dins un prumièr temps aquel cambiament de
perspectiva desvirèt sa creacion cap a un public mai deliberadament mondial,
amb lo socit d'o poder transmetre a aquel public. D’aquí Medelha,
cimèl de l’òbra, d’ausida revirat, jogat, e presat en francés. Concebut
sens pus ges de socit se se poguèsse o non jogar en òc. Escrich dins l’absolut,
mas aitanlèu retragut dins son miralh francés. Mas puòi i aguèt lo reflam. Car Max, subran reconegut per un public francés,
se mainèt a bèles paucs que tornava èsser un autor presat en occitan per un
public que quitava pas de s'alargar. Lo public qu'aviá somiat tota sa vida,
dempuòi las annadas 30. Era aquí, subran. E i aguèt los manits de las
Calandretas e dels collègis, lo jove sang reviudat d'Occitània. Tan tard
venguts, e pasmens aviá batalhat regde tota sa vida per veire nàisser aiçò.
A de bòn la fos aturada èra tornada de las fonzors e la tèrra. Ò, pas una
sorgassa, totescàs una fonteta menuda. E pasmens, i èra. Au vèspre de sa lònga
vida qu'èra estada tibada dins aquel espèr qu'auriá pogut semblar baug... E
per eles escriguèt de contes ("Goteta"),
e mai que mai sos "Bestiaris". Lo "Bestiari I" (2000, reed. 2005)
repreniá quauques peças sublimas de sos reculhs màgers e i ajustava de tèxtes
mai leugièrs. Lo rag espontanèu. E
lo public s’i enganèt pas. Siaguèt un bèu succès. De tant que Max se
prenguèt d'afeccion per aquel projècte, publicant d'ausida un "Bestiari
II" (2005). Aquelas òbras mai destibadas, sens pretencion literària
majora, poesia de leugieresa dins lo biais dau hai-ku
japonés, anavan au còr dau public joinet, e Max se n'esmeravelhava. D'aquí
"Bestiari III" quasi acabat au moment de la despartida de l'escrivan,
e l'embrionari "Bestiari IV", que n'avèm pas que l'esbòç, e
qu'auriá contat l'aventura de Noé dins l'Arca. En pròsa aqueste còp. Tot aquò
me sembla marcar una tresena represa de paraula de Max, aqueste còp en dialòg
afeccionat amb un public occitan que finissiá per endevenir au cap de setanta
ans d'escritura. Malurosament aquesta darrièira aventura siaguèt pas menada a
son acabament. Es de plànher. Era quicòm mai cap e tot. E la part espontanèa,
familiara, d'aqueles "Bestiaris" es, coma las "Canas de
Midàs", un miralh requist de la cosmogonia dau mèstre. Ont se legís
son panteïsme virgilian, sens masqueta. E ont naseja un tendrum que demorava
fins ara retengut. E qu'es benlèu una clau secrèta d'aquela òbra a l'encòp
brutlanta e sevèra, d'aparéncia despietadosa. Mas lo ton pres per Max quand
parla de las bèstias retrai son afeccion prigonda per la vida, e fin finala los
umans. Los bestiaris, antau, nos convidan a relegir l'òbra jot una autra lutz.
E nos demòra un impressionant testimòni
d'aquela tresena ondada, interrompuda per lo trespàs: aquò's los inediches de
2005. En vistalhant aquela massa de tèxts en camin (de "bolhs",
coma escriviá), trobam per desenats de belòrias miraclosas. De fragments de
çò que seriá estat quicòm mai. Dins son prumièr rag nadiu. Amb aquel estil
inimitable cap e tot, pervengut a la pus nauta cima de sa perfeccion. N’avèm
publicats d’unes dins « Òc ».
L’aviái vist quauques setmanas
aperabans. Linja envolopa de carn que s’anequelissiá, mas la beluga de l’èime
èra aquí, pas cambiada.
Aquò’s en Itàlia, a Siena, qu’aprenguère
la despartida de Max en Junh de 2005. En tornant m’esperava a l’ostau una
letra de son filh, Joan-Guilhèm.
« Bonjorn Joan-Frederic. Benlèu èras en
viatge. Te
telefonère una setmana de temps per t’avisar de la mòrt de mon paire lo
matin de la Sant Joan lo 24 de Lunh. E encara uèi lo telefòn respond pas. Mon
paire es partit d’un còp, d’un arrèst cardiac. A pas ges sofèrt. Es mòrt
a son ostau sens anar a l’espitau, sonhat solament per ma maire. A gardat tot
son cap fins a la fin. »
Max aviá
imaginat dins « lo maucòr de l’unicòrn »
aquel ultim rendètz-vos solemnial amb « lo corbàs / l'aucèl de
las armas perdudas / campejadas pel vent banhat ». S’esperava d’ausir
sa votz « enraucada e profetica»
li coacar « lo vièlh resson dau
" jamais plus ". ».. S’imaginava aquel moment. Lo
despintava :
Un
vèspre m'entredormirai
vèspre d'octòbre o de novembre
mas
siaguèt tot lo rebors. L’auton l’aviá quitat sauve. Partiguèt per lo jorn
dau solstici d’estiu, lo jorn que dins sa nòva « lo Trescalan » Frair
Beneset s’anèt pèrdre per un sègle dins la sèlva en boscant un aucèl
desconegut. Cabussèt dins una fendascla misteriosa dau temps, nos laissant sa
culida encantada.
Joan-Frederic
Brun
Retorn
a la pagina de l'autor
Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn
a l'ensenhador de la literatura dau sègle XX-XXI
Retorn
a l'ensenhador generau