Lo trobador Guiraut
de Calanson dins sa cançon "Celeis cui
am de cor e de saber" nos celèbra Guilhèm VIII
de Montpelhièr filh de
Matilde:
A Montpelhièr a'N
Guilhèm lo marqués
te'n vai chançon
; fa'il ausir de bon grat
qu’en
lui a prètz e valor e rictat.
Montpelhièr,
se ditz, èra nascuda sus un puòg sauvertós ont lo
comte Aigulf de Magalona, aconselhat
per un savi talmudista, èra montat e aviá rescontrat
una subrebèla joventa de
las doas tèstas : aquí s’anava establir un
vilatjon que quitèt pas de
crèisser en prosperitat jos lo govèrn de sos senhors,
los Guilhèms. Lo mèstre
dau « trobar ric » Raimbaut d’Aurenga
(1140-1173) sortiguèt d’aquela
familha. Son castèl arroïnat d’Aumelàs qu’enfachina
los visitors es un rebat
d’aquela òbra estranha, de redescobrir e d’aprigondir.
Max Roqueta nos descriu
Raimbaut qu’«aimava tant se delembrar / au riu de
la paraula escura ». […]
Lo mond en el s'entremesclava / sabiá pas pus onte
son èstre finissiá ».
A
Montpelhièr los Guilhèms a l’exemple dels autres
grands senhors dau temps entretenguèron
lèu una cort aculhenta als trobadors. Guilhèm VIII
(1158 -1202) capitèt
d’enauçar son linhatge au nivèl de las pus famosas
familhas reialas d'adés, en
esposant en 1174 Eudoxia Comnèn, filha de l'Emperaire
de Constantinòpol.Joan Fornèl dins un capítol dau "Mont
dau lum" fai reviure aquela epòca ufanosa ont la
senhoressa de
Montpelhièr portava lo títol d’emperairitz. Pontannada
que s’establiguèt en
1181 una escòla de Medecina que s’i veniá estudiar de
pertot, e que las ciutats
bessonas de Montpelhièr eMagalona
èran
pro oficialament dobèrtas als josius e als
sarrasins. Dins la nòva
"Abril issi'e mays intrava", Raimon Vidal de
Besalú, au mitan
d'una descripcion de totas las corts ont los trobadors
èran coralament aculits,
mençona Montpelhièr e « En Guilhèms, adrechs e
cortés ». I rescontram Guiraut
de Bornèlh, Pèire Raimon de Tolosa, Peiròl d'Auvèrnha,
Arnaud de Maruèlh,
Perdigon, Guiraut de Calanson … e tanben en 1180
Folquet de Marselha que cantava
la capriciosa emperairitz Eudòxia. Aquesta benlèu
l’escotèt amb un pauc tròp de
plaser, e li vauguèt d'èstre repudiada en 1187.
Guilhèm
defuntat en 1202, sa filha Maria esposa en 1204 Pèire
II e ven rèina
d'Aragon. L’episòdi famós ont Maria capita d'èsser
« onorada » per
son reial espós serà représ per una polida peça de
Carles Camprós: « lo
marit maugrat se », e per una nòva de
Fornèl. Es la gloriosa
pontannada "occitanò-catalana" de la ciutat que vei
nàisser aquí en
1213 lo futur rei Jacme Ier d’Aragon (1213-1276). Una
autra generacion de
trobadors frequentarà la ciutat. Aimeric de Peguilhan,
Arnaut Catalan, Guilhèm
Montanhagòl… E tanben los quatre simpatics trobadors
d'Ussèl. Gui d'Ussèl
"s'enamoret d'una auta domna de Proensa, qu'avia
nom na Gidas de
Mondas, netsa de Guillelm de Monpeslier (=neboda
de Guilhèm VIII), cosina
germana de la reina d'Aragon (=Maria de
Montpelhièr). Longament l'amet e
la servi ; e fetz mantas bonas chansos d'ela , e la
mes en gran pretz e gran
lauzor..." Aquela istòria se contunha per una
polida anecdòta cortesa
ont Gui e Gida discutisson s'el la vòl per "druda" o
per molhèr... e
aquò vira mau. Avèm pas la plaça de contar tot l’afar…
Mas
en Occitania lo païsatge dau « trobar »
a malurosament fòrça cambiat.
Tre 1209 la crosada a marcat una terribla trencadura.
Vesèm
aparéisser los trobadors faidits. Lo parangon n'es lo
carcinòl Uc de sant Circ,
dich tanben per escais Uc Faidit, l'òme que reculiguèt
la memòria dau trobar, e
jos lo nom de "Uc Faidit", escriguèt una gramatica de
la lenga, lo
Donatz provençal. Uc estudièt a Montpelhièr, i
siaguèt recebut a la cort, e
visquèt una istòria d’amor literari amb la trobairitz
Clara d'Andusa.Que
ne testimònia una pagina de las « vidas »
(escricha sai que benlèu per Uc meteis) amb un bèu
retrach nuanciat de femna un
pauc isolada dins un castèl perdut, e que mercés au
trobador ven una celebritat
dau who's who dau temps.
Los
trobadors d'aquelas pontannadas, faidits o pas, tròban
de refugis fòra de las
tèrras tolosanas chapladas e ocupadas. Montpelhièr
contunha d'aculir los trobadors de
las las generacions 1209-1300 que Lafònt sòna « Combat
e agoniá dau
Trobar » : Bernart Sicart de
Maruèjòls, Cerverí de Girona,
Sordèl, Uc de Saint-Circ..". Rescontram
tanben dins aquela pontannada Na
Gormonda, una de las doas solas femnas qu'aguèsson
escrich un sirventés. Sirventés
en responsa a un dels mai famoses de totes, aquel de
Guilhèm Figueira. Amb un
estil e una versificacion que, se valon pas
l'originau, mancan pas de gaubi...
La
prumièira anecdòta en franchimand sus Montpelhièr data
d’aquel temps. Es lo
fablèl « Du vilain asnier » atribuit
tot còp a Thibaut de
Champagne. Es l’istòria d’un païsan que mena dos ases
cargats de fems. Passa « dedenz
la rue as espiciers » ont l’odor de las
espècias lo fai tombar au sòu,
amai sembla mòrt. Un badaire atròba l’estèc de lo
reviudar en li botant jos lo
nas una forcada de fems. La flairor dau fems li fai
pèrdre l’odor de las èrbas.
Se quilha tot garit e ditz que jamai tornarà pas
passar per aquí. Moralitat, lo
qu’es acostumat a sentir de fems es melhor dins lo
fems que dins los perfums…
D’autors saberuts an comentat au lum de
l’estructuralisme e de la psicanalisi
aquela morala en definissent una misteriosa asenalitat »[1] . Mai prosaïcament
m’imagine la
scèna acolorida d’una ciutat revolumanta d’odors e de
vida ont s’aprepara de
perfums e se carreja de fems au mitan d’una frapa de
mond que van e que venon.
Es
l’epòca (1260-1278) ont visquèt a Montpelhièr lo grand
Pèire Cardenal. La lenga
dau trobar a son cimèl, beluguejanta, una
versificacion d’una musicalitat
perfiècha, una inspiracion poderosa. Cau legir tot
aquò en detalh sus lo siti
magnific de Dionisi Eissart[2]. Autre immens
personatge, Ramon
Llull (1235-1315), venguèt aicí mai d’un còp entre
1275 e 1312, e se pensa qu’i
compausèt de parts de son « LLibre d’Evast i
Blanquerna » que
recap aquela pèrla meravelhosa qu’es lo « llibre
d’amor i amat ».
Los
trobadors èran tanben benvenguts a la cort dels
poderoses marqueses de
Ròcafuòlh, que tenián quasi tot lo país naut.
Sostenián lo comte de Tolosa coma
o mòstra una pagina magnifica de la Cançon de la
Crosada[3]. Èran tan poderoses
qu’un d’eles
faguèt la guèrra au rei montpelhieirenc de Malhòrca
Jacme II, amai lo venciguèt.
Mantun trobador coma Bertran d'Alamanon, Guilhèm de
Balaün… èran ligats amb eles.
E tanben Arnaut Pèire d'Agange (o de Ganges?) autor
d’una gostosa estròfa
sasonièira: "Quand lo temps bruns e la freja sasons
e'l vents esquius
esclarzís los espés". E l'autor dau Roman de
Flamenca (Bernardet ?)[4] que despinta son
eròi Guilhèm de
Nevèrs, qu'a totas vertuts complidas, e ditz que lo
sénher d'Alga, un
Ròcafuòlh, es de la meteissa mena. E Daude
de Pradas que lausenja los fraires Ròcafuòlh que fan
bòn acuòlh a "fins
prètz" e a "jovent", grandas vertuts trobadorencas[5].
Aquela
intensa vida culturala en lenga occitana s’anequelís a
bèles paucs mas durarà
fins en 1349 ont Montpelhièr serà crompada per lo rei
de França Felip VI.De tèxtes tecnics coma « la Notomia de la
Surgia » d'Anric de Mondavila testimònian de
l’usatge larg d’una lenga
rica e qualitadosa[6]. Quora en 1320 un
jove estudiant
de drech nommat Francesco Petrarca, afogat de
literatura latina, ven d’Avinhon
s’iniciar a las subtilitats de la legislacion, es
aquela ciutat
occitanò-catalana comola de vida que descobrís. Cossí
dobtar que non aguèsse
banhat dins la cultura trobadorenca dau temps ?
Entre
l’annexion francesa de 1349 e l’annexion de Provènça
Montpelhièr amb son pòrt
fluvial de Latas son la pòrta dau reiaume de França
sus Miegterrana e l’orient,
e sa prosperitat conois una mena de pinacle… Las
cronicas dau temps ne fan
prene la mesura. Froissart nos ditz qu’au rei francés
Carles VI en 1389 « l’ordonnance
de la ville, des friches dames et des demoiselles [de
l’endrech] lui
plaisoient fort. ».
Sèm
desenant en França. Mas en 1362 rescontram un poèta
occitan montpelhieirenc,
Mèstre Uc del Valat, mètge de la Facultat de
Montpelhièr. Uc es coronat als
jòcs florals de Tolosa d'una violeta[7] per un tèxt ont
s’atròban quauques
polits vèrs: "pus que l'auzel en may am la serena."
L’autor
celèbra amb los accents dau misticisme e tot lo
vocabulari trobadorenc una dòna
que s’endevinha qu’es mai terrenala que celestiala, e
que de l’aimar aquò
l’illumina de gaug : « L’amors de vos,
[…] en mon còr jòi semena /
e remena… »
Dins
aquela pontannada nais au 19bis carrièira de la Lòtja
lo jove Ròc de la Crotz,
que se’n vai en Lombardia sonhar la pèsta e vendrà
Sant Ròc (1346-1379) lo sant
mai popular de Montpelhièr, festejat amb ufana cada 16
d’Agost dins sa ciutat,
e venerat encara mai en Itàlia.
Mas a tot aquò
succedirà lo silenci. En 1446 la cronica
romana (es a
dire occitana) dau pichon Talàmus s'arrèsta. De 1446 e
1636 avèm a Montpelhièr
una lacuna de quasi dos sègles de l'occitan escrich. Aquò contrasta
amb las represas de paraula
poderosas que sabèm un pauc de pertot dins lo
país :Pèir
de Garròs (1565), Augèr Galhard (1579), Belaud
de la Belaudièira (1595)…
Una
curiositat, un bilhet de 1531 en òc signat per lo
montpelhieirenc d’adopcion
François Rabelais, que se sap que dins nòstra aimabla
ciutat « trouva
fort bons vins de Mirevaulx et joyeuse compagnie et
se cuida mettre à étudier
en médecine ». Ni que l’autor de Pantagruel
aguèsse pas fach
d’alònguis dins aquesta ciutat, Montpelhièr lo
proclama sieu !
Un
tèxt deliciós d’aquesta pontannada es lo reculh de
provèrbis e d’expressions
granadas que lo magistrat nimesenc d’estraça
montpelhieirenca Anna Rulman
(1583-1639) escriguèt un pauc abans 1637 un "Inventari
alfabetic dels
provèrbis dau Lengadoc, que marcan la fegonditat dau
lengatge popular, lo
gentum de l'eime e la soliditat dau jutjament dels
abitants dau país"[8]. Fai pensar als
discors a bastons
romputs dels autors carnavalescs provençaus dau sègle
XVI coma Glaudi Bruèis.
L’escritura
en lenga d'òc reapareis a de bon après las guèrras de
Rohan e lo sèti de
Montpelhièr, en 1636, jot la pluma de dos escrivans
plens d'interés:
Despuèg-Sage e Rodilh. Aquel movement particular e lo
mitan culturau que lo
pòrta de 1622 a 1789 son estats finament analizats per
Marcèl Barral[9].
L'acte
fondador de l’escritura montpelhieirenca autoctòna
modèrna es l'òbra d'Isaac
Despuech -Sage l’annada que Corneille à París dona
« le Cid » :
1636[10].D’un cèrt biais es una responsa a Godolin que
publica dempuòi 1617 las
floretas de son Ramelet Mondin. Lo
montpelhieirenc aclimata a
Montpelhièr l’ortografia dau tolosenc amb sas finalas
exoticas en -o.
Mas en oposicion au projècte godolinenc d’enauçar dins
sa plena dignitat un
« lengatge bèl », Despuèch-Sage causís
l'occitan montpelhieirenc per
ne far la lenga de la transgression. Es dins son
illegitimitat que tròba sa
fòrça e sa mensura. D’aquí nais lo costat enfachinant
d’aquela òbra trebolanta
e estranha.
E
es aiçò que serà représ per Roudil, escrivan
literàriament superior a
Despuech-Sage, mas d'un biais diferent. Aquela òbra
ocupa lo terren de la
"literatura preciosa" dels salons a la mòda dau sègle
XVII, e tanben
fai escòrna a l'onestetat dau modèl francés coma o sap
tant eficaçament far la
lenga d'òc.
Sage
e Roudil son d’òbras criptadas que n’avèm pas la clau.
Tot i es allusion a de
personatges e d’eveniments, misteriosa galariá de
fantaumas que per nosautres
son totalament enigmatics. D’autres libres
escarrabilhats que circulavan dins
la societat refinada dau Montpelhièr de la meteissa
pontannada, mas en francés,
banhan dins aquela galariá de retraches e nos ajudan
un pauc : « Les
portraits des plus belles dames de la ville de
Montpellier » (1656)
atribuit a Thomas de Rosset que foguèt per aiçò
executat en efigia sus la plaça
publica[11] e « Le conte
de fées du mont
des pucelles » atribuit a François de Plantade[12].
Es
l’epòca ont Molière ven jogar a Montpelhièr
(1654-1655) e ont l’aimador de
Cyrano de Bergerac, Charles Coypeau d’Assoucy (1605-
1677) poèta borlesc,
memorialista e musicaire, es empresonat (1655) per
crim de sodomia.Son amic Chapelle (1626 – 1686) i èra e ne
faguèt de vèrses, descrivent « en cette place
/ un grand concours de
populace. Chacun y nommoit d’Assoucy : il sera
brûlé, Dieu merci !
disait une vieille bagasse ». O dirà
d’Assoucy d’un autre
biais : « Les femmes m’appelaient hérétique,
non pas en fait de
religion mais en fait d’amour ».Seriá tròp long de citar totes los viatjaires
passats a aquela epòca per
Montpelhièr e que ne parlan dins sos tèxtes.
Dins
la seguida de Sage e de Roudil caudriá parlar de dos
autres autors interessants
que ne perlongan la vena : Pierre
Grégoire (nascut en 1656) e Micolau Fizes (1648-1718).
Totes dos conoisson de
segur Roudil qu'a recampat tre 1650 "Las obros
mescladissos d'un baroun
de Caravetos", manescrich que circula. En 1678
Fizes escriu "l'Operà
de Frontinhan" qu’es jogat en public per celebrar la
patz de Nimègue, e en
1680 "la fònt de Frontinhan, òbra galòia".Fizes a una
vèrbia escarrabilhada, sap
illustrar la fòrça carnavalesca de sa lenga qu’escriu
amb un abonde de
gallicismes mas amb una sintaxi granada. Son
autopertrach clava l’Operà de
Frontinhan : « L’autur dedins
Montpelhièr / passa per un risolièr
/ mès aquò es sa natura / Tura lura ! »[13].
Estranhament,
quand l’abat Joan-Bastista Favre (1727 - 1783) pren la
pluma per escriure en òc
sembla qu’ignorèsse cap e tot aquela tradicion
establida dempuòi un sègle.
Inventa una autra ortografia de son sicap, mai pròcha
de la fonetica
montpelhieirenca, sens s’inspirar coma Sage de las
solucions de Godolin.
Descobrirà tard dins sa vida las safranosas
« Foliás » que son dins
un estil completament diferent dau sieu. Son òbra
giscla dins tot son novelum.
L’occitan li balha una libertat descabestrada. Dirai
pas gaire mai d’aquel
autor màger de las letras lengadocianas qu’influencièt
màgerment sos seguidors
après 1797 quora sas òbras siaguèron publicadas per
Guillaume Izard (1765-1842)
puòi per lo poèta d’òc e avocat colleccionaire
Louis-Julien Brunier (1786-1817)
que ne possedissiá los manescrichs.
Rescontram
dins la meteissa pontannada lo cirurgian Sarrau que
revirava en òc lo grèc
d'Anacreon, anonciant amb biais lo deliciós Aubanèu de
Nimes. E Faure, que
compausèt una arenga patoesa au còmte de Provença en
1777. E Gervais que donèt
una revirada clapassièira dau Pater que
trobam dins lo diccionari de
l'abbat de Sauvages. E lo Paire Joan Martin, de
Besièrs, qu' adreiçava a Plomet
en 1729 son òda sus lo Printemps, pas en Besierenc mas
en Clapassièr de bona
mena..
La
pontannada que seguís marcarà una rompedura. La
societat càmbia prigondament:
Revolucion, Empèri, Restauracion, Segond Empèri...
La
lenga d'òc ara s’escriu regularament. De tèxtes
importants coma l’arenga dau
paire Sermet son revirats en lenga clapassièira en
aplicant l’ortografia de las
edicions de l’abbat Favre, vengut la referéncia. Coma
tanben lo diccionnari de
l’abbat de Sauvages que conoguèt tres edicions a de
reng (1756, 1785,1820) e
que pausa de segur las prumièiras basas d’una
escritura rasonada dau
lengadocian. Lo succès de la pastorale « Estelle »
(1787) de
JP Claris de Florian (1755-1794), en francés amb un
pauc d’occitan, que se
dobrís per un imne a l’Occitania e una celebracion de
son passat folzejat,
contribuís a l’avançada fosca d’un sentit
d’ «occitanitat ».
A
Montpelhièr una « antiliteratura »
risolièira (pastoralas, cançons
carnavalescas) fai flòri amb de desenats d’autors que
cultivan lo parlar
popular e que pasmens son de borgeses letruts.[14] Se destrian aquí
dedins las òbras
de Ciril e August Rigaud que
reforfan de passatges
delicioses que s’ameritan la lectura (L’aristocracia
chaçada de Montpelhièr,
Las Vendémias de Pinhan, los banhs de Silvanés,
etc…)[15]. August Tandon lo "trobador
de
Montpelhièr" (1759-1824) [16] èra banquièr de son
estat e
fabulista en occitan, e sos vèrses escarrabilhats
valon per la sintaxi granada
que l’autor i cultiva, car se vei qu’a un projècte per
sa lenga. Es pas tròp lo
cas malurosament de son contemporanèu Francés-Raimon
Martin (1777-1851)[17]. Cau mençonar
tanben August
Guiraud (1778-1849): un grand succès teatral en 1808
amb sa pèça: "la Fònt
Putanèla"[18], amai Beneset
Gaussinèl ,
Teodòr Paulinièr, Teodòr Ipèrt, Amfós Potingon,
Ipolita Ròch e de desenats
d’autres.
Aquel
esfòrç desesperat d’unes letrats de restablir coma
lenga escricha lo
lengadocian en prenguent per parangon l'Abat Favre un
pauc revisitat sus lo
plan linguistic es crudelament analisat per d’unes
modèrnes. Felip Gardy[19] e Renat Merle[20] i veson « l’invencion
dau
Montpelhieirenc » es a dire coma ditz Mèrle
« par excellence,
la mystification fondamentale ». Jutjament
estranh e de mau comprene per un
montpelhieirenc de soca coma ieu, car pòde afortir
qu’aquel lengatge pintoresc
existissiá a de bon, e que l’ai ausit practicar[21]…
Mas
es verai qu’aquela generacion de patesejaires letrats
met en plaça un usatge a
despart, un pauc coma o farà lo felibritge mièg sègle
puòi en instituiguent lo
mistralenc, un concentrat d’especificitats fonologicas
enauçant la singularitat
d’aquel parlar ciutadin, que tòca son cimèl amb los
libres de l’estonant
Pierquin de Gemblós (1798-1863)[22] e las reviradas de
Vergèli per
Joan Jordan (1763-1835)[23] e Leon Rovièira
(1810-1848)[24].
Aquela
escritura « patoesa » serà illustrada a
Clarmont d'Erau per
l’autentic poëta obrièr J.A. Peiròtas(1813-1858) amb
sas
« Pouesias patouèzas de taralié »
(1840) qu’aguèron un
succès local important, e a Sèta per Eugèni Vivarés
(1808-1887) amb sa « volada
de las Focas » (1844) poèma comic pro
capitat qu’es devengut un
classic.
L’erudit
Eugèni Thomas, istorian de Montpelhièr, podiá escriure
en 1857 que lo
montpelhieirenc es un « idiome flexible, moins
propre à peindre les passions
fortes que les légères émotions de l’âme ».
Mas
anava cambiar. Los projèctes ambicioses èran en camin.
D’unes sómian d’una restauracion
de la lenga d’òc dins sa dignitat, a l’auçada de
l’illustre passat que cadun
pòt desenant descobrir dins los obratges de Rochegude[25] e Raynouard[26]. Ja en 1787 lo
ganjòu Fabre d'Olivet
(1767-1825) amb l’idèa d’èsser « l’Ossian de
l’Occitanie[27]», compausava un
poèma preromantic
« Força d’amour », e publicava en 1803 son
canular literari « Le
Troubadour, poésie occitanique du XIIIe siècle ».
Sos tèxtes en òc
marcan una conoissença fina de la lenga e un socit de
l’enauçar en lenga
literària. Conegut per son trabalh de redescobèrta de
la lenga ebraïca[28] Fabre d’Olivet aviá
menimosament
preparat l’equivalent per l’occitan : « La
Langue d’Oc rétablie
dans ses principes »[29] bèu libràs que
pareguèt pas que
dos sègles puòi.
Un
autre esperit d’elèit, egrègi universitari, romanista
biaissut, Aufret
Moquin-Tandon (1804-1863) se mostrèt fin rimejaire en
occitan montpelhieirenc e
rejonhèt la renaissença mistralenca tre sa debuta en
collaborant a l’Armana
Prouvençau. Nos laissèt de faulas deliciosas, e un
estonant pastiche de cronica
medievala en òc: lo Carya Magalonensis (1836).
Son ainat de dos ans,
Frederic Ròcaferrièr (1801-1883), compausèt dins la
meteissa vena amb una
ambiciosa epopèa en vèrses medievals: "los Atges de
l'Umanitat".
Aqueles
autors mòstran que detràs la vena patesejaira nasejava
un voler de renaissença
ambiciosa. La fondacion tre 1838 dau « Concours
des langues romanes »
de la « Société archéologique de Béziers »
anava tanben dins
aquel sens e lo besierenc Jacme Azaïs (1778-1856) que
n’èra un dels instigators
illustrava tanben aquel socit de cultivar una
escritura occitana enauçada en
dignitat[30].A Alès lo marqués de la Fare-Alès aviá de segur
lo meteis projècte[31]. Dins lo relarg
d’Agen Jacme Boé
dich Gensemin [32] estrambordava de
frapas de mond
amb sas lecturas publicas e afortissiá que tirava sa
lenga dau fangàs ont
l’aviá trobada ; de segur mai d’un a Montpelhièr
somiava de far coma el[33].
Aquel
rebolhiment èra general dins lo país. I aviá una massa
d’autors de tota mena,
pas totes ininteressants, que cultivavan amb delicis
la lenga sauvatja, nadiva,
« l’oraliture » coma o escriurà Gardy[34]. E d’autres qu’i
vesián mai luònh
e volián empusar a de bon una renaissença d’òc.
Es
en Provença, se sap, qu’aicesta anava se despertar e
se deslargar, amb la
fondacion dau Felibritge (1854), la parucion
annadièira de « l’Armana
Prouvençau » (1858), e « Mirèio »
(1859). Lèu lo
movement se vai espandir a l’ensèms occitan. Lo
premier statut du Félibrige (1862) o ditz
clar : « Entendèm per
Provença lo Miegjorn de la
França tot entièr »[35].
Es dins
aquelas annadas que lo grand
poèta romantic breton Auguste Brizeux ven morir
(1858) de la tuberculòsi a
Montpelhièr a l’ostau de son amic Saint-René
Taillandier, adéstitulari
de la cadièira de literatura francesa a la facultat
de letras abans de montar
en 1863 ocupar a la Sorbona la cadièira de
literatura francesa.
Entre
1857 e 1914 la cultura d’òc
serà en plen reboliment a Montpelhièr. Un
« mièg-sègle d’aur » que
nos a laissat una massa d’escrichs considerabla, e
que joguèt un ròtle decisiu
dins l’evolucion cap a l’occitanisme modèrne.
D’en
primièr, los lengadocians van
aclimatar entre Vidorle e Erau la renaissença
mistralenca. Aquò comença amb lo jove
poèta Octavian Bringuièr (1829-1875) titularizat
dins las pòstas a Arles, qu’i
rescontra los fondators dau Felibritge. Aquò li
balha la tissa d’escriure de
vèrses lengadocians e manda un prumièr poèma :
« la griseta »,
a una revista literària que se sona « le Trilby
» dirigida per un jove
avocat de 21 ans afogat de literatura e d’istòria,
lo baron Carles de Carles de
Tortolon(1836-1913),
qu’es
ja en contacte amb Romanilha despuòi 1855. Tortolon
es presentat per
aqueles que l’an conegut coma una personalitat
deliciosa. « Ce qui
distingue M Charles de Tourloulon, à part son
immense érudition, c’est sa
courtoisie, son extrême amabilité. Son grand
bonheur est de rendre service […]
Pour tous ceux qui s’adressent à lui il est bon et
généreux. »[36]
. Son paire Antòni de Tortolon èra un fin letrat
afeccionat per la lenga d’òc,
qu’organizava dins son castèl de Valèrgues de peças
de teatre amator en
lengadocian amb lo mond dau vilatge. Lo ton nòu dau
tèxt de Bringuièr, qu’es
dins lo biais de la literatura qu’espelís
oltra-Ròse, estrambòrda Tortolon que
n’escriurà : « Mr Octavian Bringuièr e,
ço crese, lo prumièr
qu’aguèsse ausat enauçar fins a l’òda lo
lengatge popular de Montpelhièr
». La poesia de Bringuièr gandís pas los acrins, mas
es lo trabalh sus lo
lengatge qu’estrambòrda Tortolon : s’es
esperforçat de porgar la lenga de
sos francismes, de crear un vocabulari abstrach, e a
fach de manlèus a d’autres
parlars per escriure una lenga mai idiomatica.
La plaça
nos manca per desvolopar
l’estrambordanta sagà d’aquel « mièg sègle
d’aur » de Montpelhièr
l’occitana. Tortolon qu’acaba de publicar en 1867
una monumentala « Histoire
de Jacme Ier le Conquérant, roi d’Aragon »
a daverat una notorietat
que lo buta a recampar de personalitats saberudas
per constituir en 1869 de la « Société
pour l’étude des Langues Romanes » qu’es en
fach la:« branca
sabenta dau Felibritge »
segon lo mot de Felip Martel[37].
E que aitanlèu lança una revista, la prumièira dau
biais en França ; la
« Revue des Langues Romanes » (1970). La
colleccion d’aquel periodic
es un tesaur extraordinari per quau s’interessa a la
lenga occitana jos totes
sos aspèctes. Entre 1870 e 1890 a costat dels
estudis saberuts e de l’edicion
scientifica de tèxtes ancians, la revista publicarà
tanben de creacion
contemporanèa en vèrses e en pròsa e serà antau un
rebat intéressant de la
literatura occitana de son temps, dins l’ensèms dels
païses d’òc sens
preferéncia provençala.
D’assenhalar
dins la pontannada dos
autors de qualitat, que perlongan la rega dels
fraires Rigaud e de Gaussinèl. A
Agde Bautesar Floret (1791-1871), que sa Borrida
agatenca (1866) li vaudrà
l’escais nom d'Anacreon Agatenc. Floret, conscient
de la dignitat de la lenga,
cercant un estil elegant e sens ges de trivialitats
e una lenga idiomatica
d’una granda riquesa. E Josèp Chauvet (1794-1875),
deliciós poëta erotic,
seguidor biaissut de Rigaud e de Gaussinèl. E tanben
Loís-Diogènes Guiraldenc
(1840-1869) que coma Bringuièr marca la rompedura
amb la literatura
"patoesa" de las generacions precedentas. Son
lengatge se sentís un
pauc de l'influéncia de la lenga literària tota nòva
que los provençaus fan
renàisser sus l'autra riba dau Ròse. Mas amb
originalitat e gaubi. Guiraldenc e
Bringuièr an dobèrt lo talh. Seràn seguits.
L'originalitat de son experiéncia
estilistica se perlongarà jot la ploma de
Ròcaferrièr, Chassary, l'Escotaire,
Azemà, ... e fins a Max Roqueta. Una experiéncia que
se destria menimosament
gelosament de la dels provençaus, que cèrca sas
fondamentas dins una tension
entre parlar popular e lenga anciana, e que portarà
sa pèira a la reforma
alibertina.
Tre 1867
los provençaus avián renosat
los ligams de frairetat amb los catalans, es lo
temps de « La Coumtesso »
(1867) e de la « Coupo Santo ». Mas en 1870
Napoleon III declara la
guèrra a l’Alemanha e la pèrd en quauques meses. Lo
Felibritge deu afrontar «l’exubérance
du nationalisme français » e pòt pas mai pausar
la question occitana en tèrmes nacionalitaris. coma las
auras renaissenças sòrres en Romania,
en Ongaria o Catalonha. La tabó es tròp grand. La
premsa parisenca acusa ja los
felibres de jogar lo jòc de l’enemic prussian en
ausant promòure una lenga
autra qu’aquela de la Republica. Mistral se tira
d’aquel chauchàs en cridant
naut que lo Felibritge celèbra lo patriotisme
francés. La « Revue
des
Langues Romanes » fondada en 1870 es un
flame revenge academic
contra lo leadership germanic sus la romanistica, e
la renaissença de la
cultura d’òc es reformulada jos la forma d’una
utopia umanista pacifica e
grandiosa, « l’Idèa
Latina »[38]. Es la
frairetat pacifica dels païses latins. Nicolas Berjoan14 a
recentament analizat aqueste episòdi non pas
coma un replèc dau felibritge dins una imaginacion
sens cap de presa sus la
realitat, mas coma un biais de se sortir „per lo
naut“ de la trapèla ont lo
contèxt francés tan defavorable l’embarrava.
En 1873 dintran en scèna
dos autres actors
màgers Loïs-Amfós Ròca-Ferrièr (1844-1907) e
Alexandre Langlada (1820-1900). Ròca-Ferrièr es
un erudit d'engèni, un folclorista de tria. Nos
laissa una òbra ont la tissa de
l'enrasigament estrèm buta a l'universau, un trabalh
prigondament original sus
lo lengatge e sus l'estil, una poësia refinada,
sabenta, tant intelligenta coma
majestosa. Es un dels pus grands personatges de la
literatura occitana, oblidat
cap e tot[39]. Langlada, de
Lansargues, es un
autentic poèta païsan autodidacte, intronizat per
Tortolon que publica amb
d’elògis un poèma sieu :« la Viradona », e
aconselharà aquel seguidor de
Peiròtas per lo butar a escriure. Un lòng trabalh
personal faguèt elaborar a Langlada
una òbra que deu pas res a l'influéncia de digús, un
meteòr gisclat de la saba
prigonda de l'occitanitat, quicòm d'immens,
d'inclassable, de prigondament
poëtic... Darrièr la forma que pòt semblar convencionala
e lo lengatge un pauc
dificil de tant que cèrca l'idiomatisme fons. D’aquesta
generacion assenhalem
tanben lo professor de drech Antonin Glaize (1833-1914)
joguèt tanben un ròtle
actiu e versifiquèt en provençau, de sonets que mancan
pas ni de gaubi, ni de
sensibilitat. E lo professor de medecina Adelphe Espagne
(1830-1899).
De
tant qu’en 1875 los clapassièrs son venguts pro
credibles e pro nombroses per institucionalizar
una renaissença literària occitana montpelhieirenca en
fondant la prumièira de
las « escòlas » felibrencas : « l'escòla
dau
Paratge ». Simbolicament son 7 coma los
primadièrs provençaus de 1854,
e lo lengatge que vòlon enauçar en fàcia dau mistralenc
es lo lengadocian orientau,
mai pròche, ço dison, de la lenga classica medievala, e
digne d’èsser
considerat coma una forma nòbla de la lenga e non pas
una jos-varietat
pintoresca e minora.
Tortolon
e Ròcaferrièr jògan un ròtle màger dins l’espandiment de
« l’idèa
latina », amb en 1875 lo « concours
philologique et littéraire » de
la Société des Langues Romanes, e las « Fèstas latinas »
de Montpelhièr en
1878, ont Mistral es a l’onor e declama son òda famosa a
la Raça Latina.
Assistissèm a un vertadièr reviscòl literari dau
Lengadòc, dins una perspectiva
panlatina. D’aquel temps,
prova de la notorietat creissenta de la jove Societat de
las Lengas Romanas,
Tortolon e Bringuièr capitan d’èsser missionats per
establir scientificament
los limits geografics de l'òc e de l'oïl (1876). E en
1878 un egrègi
conoisseire autodidacte de l’occitan medieval lo lemosin
Camille Chabaneau ven
titulari d’una cadièira flame nòva de « langues et
littératures romanes » a
l’universitat de Montpelhièr.
Un
novèl actor estrambordat de la renaissença panoccitana e
de l’idèa latina dintra
en scèna : Loís Xavièr de Ricard (1843-1911), que
ven de mudar sos catons
de París a Montpelhièr amb sa jove esposa Lidia en 1874.
Tardaràn pas a
s'engatjar d'a fons dins lo movement felibrenc. Lídia
s'i mostrarà lèu
trobairitz d'elèit, en plana lenga clapassièira. En 1876
fondan « la
Lauseta »: un crane armanac annadièr de nauta
tenguda literària, qu’aurà
pas que 3 numeròs mas illustra lo dinamisme d’aquel nòu
« Felibritge Roge ». Lídia
es l'anma de tot aquò, amb sa sòrre Joana e lo grand
poèta lauragués August
Forés. Mas en 1879 Lídia malauteja, la Lauseta es
çagatada en plena volada per
aquela agonia dolorosa que dalha en plena joinessa la
"persuasiva
egeria" dau "Felibritge Roge". A son tresen numerò la
Lauseta
s'arrèsta d'espelir. Lídia defunta en 1880. Loís se
n’anirà espandir sas idèas
generosas dins lo continent sudamerican ont l’idèa de
latinitat farà desenant
son camin… Tornarà a Montpelhièr entre 1885 e 1897. I
fondarà "Le
Languedoc", jornal socialista. Aquí lo rescontraràn los
joves, coma
Joan-Carles Brun o Pèire Azemà, que perlongaràn son
accion.De
Ricard ne diràn puòi aiçò: « l’infatigable
et laborieux publiciste a végété dans la pénombre de
journaux et de librairies
sans clientèle ». Mas èra fòrça mai
qu’aquò : son òbra de
polemista es un monument de pensada que pausa las basas
dau regionalisme. En
1906 ven conservator dau castèl
d'Azay-le-Rideau. anequelit, malaut, tòrna en Occitània,
e defuntarà a Marselha
en 1911. Sa règla de vida èra aquesta: "Il n’y a
qu’un pêché, mortel
pour les peuples comme pour les individus, c’est le
péché contre la beauté".
L’òbra poetica occitana de Ricard qu’èra estat a París
un dels fondators dau
« Parnasse » s’amerita d’èsser
redescobèrta.
En
1879 rescontram un novèl poèta biaissut, Pau Chassary
dich "lo maselièr"
(1859-1930) professor
de matematicas a l'escòla normala de Montpelhièr e a
l'escòla regionala de las
bèlas Arts, que puòi F Dezeuze, G Thérond e P Azemà lo
citaràn coma mèstre
sieu. Escriguèt en montpelhieirenc e tanben, coma tant
d'autres, en provençau.
Cau reconéisser qu'es puslèu dins aquel dialècte
qu'escriguèt sos tèxtes mai
"literaris", e los milhor capitats. Mas quand l'esmoguda
lo subronda,
se vei lo montpelhieirenc que naseja jot lo vestit
rodanenc que fai pas
illusion. En montpelhieirenc, Chassary pren per escais "lo
Maselièr",
e escriu de novèlas d'un biais popular, vengudas
classicas, coma la de « Pradet
de Ganges ». Una part s'atròba dins lo fòrt
volum titolat « en
Tèrra Galesa » (1895).
Son tota una tièira[40] dins aquesta pontannada
que rejonhon
a Montpelhièr los rengs dels
escrivans d’òc, una vasta produccion de centenats de
tèxtes que soven manca pas
de qualitats, e que retrobam dins d’unes jornaus
bailejats per Ròcaferrièr,
comade 1881 a 1885,
« l'uòu
de Pascas », puòi de 1887 a
1889 :« Occitania ».
Caudriá citar Guilhèm Rodièr, fabulista de tria dins una
lenga destibada d'una
correccion perfiècha e granada quand o cau, amb un
risolet de bòna mena. E
l’aimable Carles Gròs (1841-1911): "le plus populaire et
le plus connu des
poètes montpelliérains".
Lo
fondator en 1900 de la « Fédération régionaliste
française » Joan Carles-Brun
(1870-1946),
discípol de Ròcaferrièr e de Ricard, comencèt a
Montpelhièr dins aquel ambient.
Sos tèxtes en òc marcats dau sagèl dau simbolisme mòstran
una recèrca
estilistica de tria e s’ameritan d’èsser redescobèrts.
Es l’epòca que lo jove
Paul Valéry
vengut a Montpelhièr en 1884 per i far sos estudis
rescontrarà un estudiant
parisenc, Pierre Louÿs, que vendrà un amic car, lo farà
publicar e li farà
rescontrar en 1890 Mallarmé e Gide. En 1894 Valéry
s’installarà a París. Nos a
laissat un deliciós sonet en provençau mistralenc, ont se
pensa que l’amic
Josèp Lobet a bravament prestat d’ajuda.
Mas lo temps vira a
l’auristre.
Mentre las leis Jules Ferry (1883) institucionalizan
l’eradicacion de la
lenga, lo Felibritge avinhonenc mèrma bravament sas
ambicions risorgimentalas,
sosten pas pus « l’idèa latina » e se
tiba de mai en mai sus
l’idèa d’impausar lo provençau mistralenc coma occitan de
referéncia per
l’ensèms dels païses d’òc. Tot aquò escalustra Tortolon e
Ròcaferrièr, qu’imaginan
una ortografia unificada basada sus aquela dels trobadors[41]… La contèsta s’escaufa
contra los
representants a Montpelhièr de l’ortodoxia avinhonenca,
Loís Romieu e Albèrt
Arnavielle.
Aqueles d’aquí lançan en 1892 un jornalet
popular, « la Campana de Magalouna » qu’es d’en
primièr una maquina e
guèrra anti-Ròcaferrièr. Aiceste i es sonat
« Roburfer » e son
discípol Carles Brun es « Roburferon ». Tota
l’accion saberuda e
ambiciosa dels montpelhieirencs i es ridiculizada, vist
que çò sol que se pòt
far amb lo paraulís locau ontologicament inferior au
provençau es de galejadas
bravetas e pas mai.
La Santa Estèla dels Bauç (1892) veirà donc
la demission de Roque-Ferrier et Tourtoulon. Fondan un
Felibritge dissident, lo
« Felibritge Latin », que nos a laissat la
colleccion de son jornal
de nauta tenguda entre 1890 e 1902 : una massa
documentària e literària
espectaclosa. De desenats d’autors de totes los dialèctes
participan a aquesta
revista ambiciosa. Mas lo jornau subreviurà pas a
Ròcaferrièr que se despodera
a la fin dau sègle e defuntarà en 1907. Mentre la « Campana
de
Magalouna », oblidant sos acomençaments
polemics, durarà fins en 1933
(siá 437 numeròs pareguts...) e serà lo vertadièr jornau
popular de
Montpelhièr. Aquela colleccion es un autre tesaur ont viu
intensament lo
jos-dialècte montpelhieirenc jos la pluma de desenats
d’autors. I trobam lo
pintre famat Audoard Marçal (1845-1929) que despinta en
lengadocian la vida
dins las carrièiras de Montpelhièr en 1860, associant
dessenh e literatura[42] : document etnografic preciós per se
plonjar dins aquel mond esvalit.
Car aquel mond s’esvaliguèt. Après la
« Bèla Epòca » que veguèt desfilar a Montpelhièr
de tropeladas de
polit mond que n’escriguèron de paginas requistas
(mençonarem Valéry Larbaud en
1906, Joseph Conrad en 1906 e 1908), e ont Montpelhièr
parlava sa lenga, i
aguèt la granda guèrra. Que se sap qu’a son endeman lo
francés que los peluts avián
après dins las trencadas venguèt la lenga de la carrièira
dins las vilas.
Au
Trentenari de la Societat per l'Estudis de las Lengas
Romanas (Mai de 1900), s’èra
consagrat un novèl talent de tria : Gustau Thérond
(1866-1941). D’istorietas
plenas de gaubi li vauguèron lo prumièr prèmi de pròsa.
Aviá tanben prepausat « Eléments
de Grammaire Languedocienne- dialecte languedocien
cettois » ,
obratge preciós qu’aguèt lo segond prèmi de filologia, mas
pareguèt pas qu’en
2002[43]. Thérond, nascut a Sant Martin de Londres,
èra estat l’escolan de Chassary. Vengut regent a Sèta en
1890 e mai Setòri que
los setòris, compausava a sa cabana davant d'alhòlis e de
rolhas los saboroses « Armanacs
Setòris » (entre 1894 e 1913). E fondèt tanben
la cellula comunista de
Sèta.
Adonc a la velha dau conflicte de 1914 la
lenga d’òc, que tot lo mond parlava, s’espandissiá
largament dins l’escrich
d’un biais descomplexat a Montpelhièr e Sèta, e aviá un
grand resson popular. Los
guirguilhs de 1880-1903 èran oblidats. S’estampava de
desenats de libres en mai
dels jornalets locaus.
Una novèla generacion preniá la paraula,
influenciada per lo volontarisme renaissentista dau
capolièr Pèire Dévoluy. Los
dos mai importants siaguèron Pèire Azéma (1891-1967) e
Loís Bonfils (1891-1918),
que fondèron en 1912 una tropa de teatre popular batejada
« la
Lauseta »[44], en l’onor de Xavièr de Ricard.
Aquí la guèrra. Azemà que ne tòrna nafrat e
trepanat lança una revista en montpelhieirenc "Lou Gal"
(1915-1921),
que balha als soldats dau front de nòvas de sos amics e
dau país, amb
d’istorietas galòias dins lo biais de la « Campana de
Magalona », que
ne retrobam d’unes contributors au mitan d’un fum d’autres
qu’escrivon jos
d’escais. Ailàs, lo numéro 74 dau 15 de julhet de 1918 a
una trista
« mancheta » : « Loís Bonfils,
capitani au 319en
regiment d’infantariá, es estat tuat lo 11 de junh de
1918 »… Lo
jornau jos la pluma d’Azemà ajusta : « anam
reculir sos
« tablèus de guèrra » e las letras que nos
mandèt dau front e los
editar… ». Los flames tablèus de guèrra demòran
de redesbondre dins la
rarissima colleccion dau jornau, e las letras pareguèron
en 2015[45], mostrant qu’avèm perdut amb Bonfils una de
las grandas plumas de nòstra literatura. L’agach sens
concession que li permet
l’occitan sus la guèrra viscuda jorn a cha jorn fai
d’aquel libre un dels mai
originaus e mai trebolants de nòstra literatura. Jòrdi
Malhet dich Jorget de
Pastorèl (1893-1918) es una autra getèla d’elèit trencada
tròp jove per la
mitralha.
Au
meteis
moment lo poèta e manadièr de bovina Amfós Arnaud
(1888-1973) fasiá
parèisser lo periodic « Sant Just » per los dau
relarg de Lunèl
qu’èran sus lo front[46].
E Joseph Loubet (1874-1952), clapassièr exilhat a París
publicava la Gazeto
Loubetenco, fulhet de 4 paginas que permetiá tanben
d’escambiar entre
felibres dau temps de la guèrra. Loubet es un flame escrivan
oblidat de la generacion
dels Valèri Bernard, Sullí-André Pèire e J D'Arbaud, amic
intim de Pau Valéry,
poèta simbolista en montpelhieirenc granat e en provençau[47].
De
París estant siaguèt lo prumièr de totes a s’estrambordar en
legiguent en 1934
dins « OC » « Secrèt de l’èrba » dau
jove Max Roqueta e a
li o escriure. André Chamson ne dirà :" J'aurai passé ma
vie en
rapports étroits avec quelques-uns des plus grands
écrivains de notre époque
[…] mais aucun d'eux ne m'a donné le sentiment de la
perfection intérieure
comme l'a fait ce poète presque inconnu en regard de leur
gloire." Sembla
que l'òbra literària occitana de Josèp Lobet siá una granda
òbra inedicha, que
se n’es pas editat que de tròç pichonets.
Autras
plumas
de l’endrech tornadas de la guèrra : Causson de
l'Olivièr
(1883-1951), Loïs Stehlé de Ganges dich Delpònt de las
Cabras (1882-1933), e Edmond
Teissièr (1904 -1971) de Valflaunès, istoriograf dau castèl
de Montferrand en
occitan granat... Aitanben doas figuras van dominar la scèna
montpelhieirenca : Azéma, que son accion
testarda ne farà un dels leaders de l’occitanisme
naissent, e Francés Deseuse (1871-1949), que perlongarà tota
sa vida la
publicacion de la « Campana de Magalona » ont donava
de cronicas
deliciosas amb un estil inimitable[48].Anava publicar de desenats de libres que ne fan una de
las referéncias
màgers de l’escriure montpelhieirenc, e un dels autors mai
galòis e
divertissents de nòstra literatura.
Lo
teatre risolièr en òc aviá un public larg
a aquela epòca ont tot lo mond compreniá ben la lenga, e las
peçòtas de Deseuse
e tanben de Renat Tulet (1868-1948) - « un pauc l'Emili
Barta dau païs
Montpelhieirenc... en fòrça mai qualitadós »
- segon Max Roqueta, serviràn
puòi
de basa a aiceste dins son projècte d’escritura teatrala.
Azemà
serà un polemista poderós[49],
un tribun que son estil demòra un exemple
per lo prosator d'òc. Nos laissèt una polida pèça dau biais
antic « lo
Ciclòpa » (1926) que ten sa plaça entre los classics de
la literatura d'òc
dau sègle XX[50].
De 1927 a 1956diguèt
sus Ràdio Montpelhièr de conferéncias
que son crana leiçon de lenga e una mina espantosa
d’informacions[51].Azemà
bailegèt de 1933 a 1944 una ambiciosa revista de cultura
d’òc dins la
rega « devoluysta », en mistralenc e en clapassièr,
« Calendau » amb
son
« fraire enemic » lo cevenòu installat au Clapàs
Leon Teissièr(1883-1981)
« exegèta de Mistral »
e partidari de la superioritat dau mistralenc.
Joan Fornèl (1865- 1941),
qu’aviá
lançat en 1892 « LA CAMPANA DE MAGALONA » es tanben
un autor de
redescobrir, amorós baug de Montpelhièr, de son istòria, e de
son bèu lengatge.
Una pròsa eleganta, de tablèus istorics que son de pichòtas
belòrias[52].
En 1928 Josèp Lobet podiá
resumir
un panoramà finament analizat de nòu-cents ans d’escritura
clapassièira amb
aquela frasa « le rayonnement du montpelliérain est
d’une importance
que l’on peut rapprocher de celle du dialecte de Mistral »
[53].
Joslinhava : « l’extrême fluidité du verbe populaire et
sa richesse de
vocabulaire, où tant d’apports se sont amalgamés » e
apondiá : « c’est
qu’il a eu de tout temps la fortune d’être employé par des
auteurs de mérite
divers, mais très ardemment épris de sa saveur
particulière » … A
l’intrada dau sègle XX aquela forma d’occitan escrich èra
venguda un otís
plegadís, expressiu, poderós. E los autors qu’anavan se levar
anavan perlongar
aquel trabalh.
Per o dire verai los joves de
las
annadas 1920 èran decebuts per la manca d’ambicion dels
representants en plaça
de la literatura d’òc que rescontravan. Aquel Felibritge qu’aviá
desajocat de
son capolieirat lo maximalista Pèire Devoluy aviá lo meriti
d’èsser aquí, e de
manténer un pichon luquet d’existéncia trantalhejanta,mas lor
semblava una
scèna aconsomida. Volontavan quicòm mai. Siaguèt l’espelison de
l’occitanisme
modèrne. En 1923 Ismaël Girard aviá fondat "Oc", e en 1930 un
rodelet
d’estudiants cambièron lo pasible grop d’estudiants « Lo
Novèl
Lengadòc » en ambiciós grop renaissentista
(1930-1934) ont
rescontram lo besierenc Rogièr Barta, qu’escriurà tres
diccionnaris occitans e
vendrà finir sa vida a Montpelhièr, e tanben lo grand seguidor,
en lenga
clapassièira, dels grands capmèstres saberuts dau sègle d’abans
(critica
literària e istorica) Joan Lesaffre (1907-1975). Menimós
analisaire de
l'istòria de l'occitanisme, faguèt, fins a sa mòrt prematurada
en 1975, avançar
dins l'ombra l'amadurament de nòstra consciéncia. E subretot Max
Roqueta (1908
- 2005) que se lancèt adés a fons dins aquela aventura e serà
coma se sap una
de las plumas màgers dau sègle XX[54]
Las revistas importantas dau
temps
son « OC » e « Calendau » , mas tanben
« Occitania » que nos fai rescontrar aquí un autre
actor màger de
l’aventura, Carles Camprós (1908- 1994) que ven montpelhieirenc
tre ara ni per
èsser nascut a Marselha. Fonda amb los joves dau « Novèl
Lengadòc »
lo jornal "Occitania" (1934 – 1939). La pensada de Camprós
perlonga
aquela de Xavièr de Ricard e pausa las basas teoricas de
l’occitanisme modèrne,
30 ans abans "Viure" (de 1965 a 1973) ont aqueles tèmas
seràn
represes e repensats jos lo leadership de Robèrt Lafont. « Occitania »
defend
l’existéncia d’una « unitat culturala panoccitana »
en
connexion amb la renaissença catalana d’aquelas annadas[55].
Aquela generacion s’apropria tanben lo sòmi de Ròcaferrièr que
Ricard e Forès avián
transmés a Perbòsc e Estiu, aquel d’una unitat grafica de
l’escrich occitan
renosant amb la lenga anciana. Cadun escriu son dialècte mas en
se plegant a la
nòrma elaborada per Alibèrt, qu’impausa de sacrificar dins
l’escrich tota una
tièira de singularitats fonologicas o morfologicas. L’escriu
montpelhieirenc,
d’ara enlà, se desvoloparà dins aquel emmòtle, qu’es tanben un
pauc una
mudason.
A aquel moment s’atrobava
tanben a
Montpelhièr (fins en 1933) Josèp Sebastià Pons (1886-1962), lo
bèu poèta de Catalonha
nòrd, que s’aprestava a publicar 1925, "Canta Perdiu". Los
occitans
reconoisson un mèstre sieu dins l'òme d'aquel "cant de l'arma e
de la
carn, ont cada degot de bonaür, d'extasi o simplament de doçor,
èra
enclausa" (Max Roqueta). Mentre en 1926, Josèp d'Arbaud
(1874-1950) renòva
genialament la pròsa occitana amb "la bèstio dóu Vacarès".
Camprós crearà tre 1942 un
ensenhament de lenga e literatura d’òc a la facultat de letras
de Montpelhièr
que perlongarà après la guèrra, tot trabalhan a una tèsi
espectaclosa sus l’« étude
syntaxique des parlers gévaudanais » que mòstra
scientificament que la
sintaxi de l’occitan es pas aquela dau francés. Vendrà en 1972 titulari
de la « chaire
de Langue et littérature occitanes » a la facultat de
Montpelhièr. Son
apòrt scientific a la conoissença de la lenga e de la cultura es
considerable.
Poèta, en provençau, negligiguèt pas lo jos-dialècte clapassièr
quora escriguèt
de teatre.
Lo rodelet de joves que
retrobam a
Montpelhièr en 1930 (Max Roqueta, Carles Camprós Joan Lesaffre,
e Rogièr Barta)
s’implica d’a fons dins un projècte de renaissença panoccitana
qu’encanta cap e
tot l’ainat « devoluysta » Pèire Azemà. La
guèrra arrèsta lo
jornau « Occitania » mas l’accion militanta se
perlonga, pinhastra, e
abotís a la fondacion de l’IEO en 1946. L’Institut fai son
prumièr acamp lo
Montpelhièr, convidat per Carles Camprós e Max Roqueta. En
1952, un novèl
acamp de l’Institut a Montpelhièr jos d’eminents auspicis
universitaris e
institucionaus pòt far estat de la promulgacion de la « Loi
Deixonne » e elegís a la presidéncia Max Roqueta, un de sos
grands
artesans. A quaranta-dos ans. Ara assetat dins son poste de
mètge de la
Securitat Sociala, òbra tant e mai per la cultura d’Òc.
Proclama : « L’ora
es venguda de portar testimòni. »
L’antologia « La jeune
poésie
Occitane » (1946) dins la colleccion « le Triton
Bleu » afortís
lo novelum e lo dinamisme d’una literatura d’Òc au mitan dau
sègle XX, avastada
als camins dau mond e virant l’esquina a l’academisme e a
la
grandiloquéncia. I apareis Robèrt Lafont, personatge centrau de
tot lo
mièg-sègle que seguirà. E tanben Leon Còrdas[56]
que ven en 1953[57]
a Montpelhièr, ont cultivèt la tèrra coma ortolan. Còrdas es
l'exemple rar dau
poeta païsan. Sens autras referéncias literàrias que sos dos pès
pausats dins
la graveta secarosa, que sas doas mans noselosas que quichan lo
bigòs. Poesia
que nais de la tèrra e de l'uscle de la solelhada, e de la
sentida ponhenta de
la condicion omenenca. Lo prumièr collègi occitan
montpelhieirenc pòrta lo nom
de Leon Còrdas.
Aquò’s pasmens, se sap,
l’epòca
d’una traversada dau desèrt, estent que la societat cambavirada
d’a fons dins
l’après-guèrra presta pas pus ges d’interés a la lenga que
dispareis pauc d’a
cha pauc de la vida vidanta. Lo projècte d’un teatre en òc
jogable, a l’encop
popular e ambiciós, porta per Roqueta, Còrdas, Lafont e quauques
autres fai
espelir d’unas òbras de qualitat mas seràn quasiment pas
jogadas. Si que non
reviradas en francés… La literatura fai son camin e per çò que
nos ocupa aquí
sus Montpelhièr tres votz màgers fan avançar l’escritura en
parladura locala,
desenant integrada a la panoccitanitat, mas dins la rega de son
eretatge
especific : Max Roqueta, Max Allier, e Marcel Barral. Jos
l’influéncia dau
prumièr, mai que mai, un gra novèl es gandit. La lenga escricha
es revitalizada
sus de basas de sintaxi idiomatica populara redescobèrta e
intensament
valorizada. Se publica d’òbras qualitadosas (Verd Paradis 1
en 1961) mas
lo grand public que se congostava abans guèrra dels tèxtes en
lenga locala ne
sap pas res.
Mas i a encara d’escrivans
d’òc.
D'unes ensajan de resistir a l'avaliment, de "manténer" amb
testarditge, coma se pòt. D'autres, recampats mai que mai a
l'entorn de la
revista "Oc" e de l'Institut d'Estudis Occitans, considèran que
maugrat sa confidencialitat la cultura d'oc es una cultura
modèrna, acarada cap
a l'endevenidor. Que tròba dins la reforma linguistica d'Alibèrt
un vam novèl.
Max Allier (1912-2002)
intellectual
comunista, aviá publicat son prumièr poèma publicat dins "Oc" en
1945:
« Ombra que vira ». Atentiu als grands auvaris
dau sègle, son
itinerari d'escritura s'encapita a despart de l'ensèms de çò que
s'es fach en
òc dins la meteissa pontannada. Son òbra es fòrça abondosa. Per
ieu çò milhor :
sos poëmas (A la raja dau temps, 1951; Solstici 1969). Ne sabe
de flòcs de per
còr. Son reculh màger: Solstici (tèxt integrau) Mas Fèlix Castan
e Bernat
Manciet an sempre considerat sas pròsas (Lenga muda, 1975;
l'Emperau 1977; lo
Plag...) coma quicòm de particularament originau, un tòn novèl
vengut de pas
enluòc, ont lo naturalisme s'enauça en poësia brutala e
poderosa...Una
simfonia montanhòla, l'Augal dins la
guèrra, lo maquís, un jove montpelhieirenc que se regala de
tornar banhar dins
l'occitanitat druda e totala.
Lo vivarés Marcèl Barral
(1913-1997), especialista universitari de "l'Imparfait du
subjonctif »,
editor saberut de Favre e de Roudil, es tanben estat un poëta
delicat e fin e
bòna lenga de nòstre endrech, amb una malanconiá sàvia e
solelhosa, una
infinida sensibilitat, un sentit clarinèl de la descripcion.
Largament oblidat,
a despart de l'antologia d'AP. Lafònt, es un dels poètas
occitans dau sègle xx
que se pòdon reténer coma qualitadoses...
E l’occitanisme atravèrsa de
crisis, 1954, 1964… Es l’ocasion d’elegir per president de l’IEO
(1957-59) un
montpelhieirenc consensual e plen de vòlha : Pèire Azemà…Dau temps Max Roqueta
s’atròba abrivat dins
una autra aventura, la publicacion tre 1954 a Montpelhièr de la
revista
culturala catalana « Vida Nova », subvencionada per la
diaspora de
catalans despatriats. I escrivon los escrivans catalans fins
ara constrenches au
silenci, e lo jornau comprendrà 90% de Catalan e 10% d'Occitan.
Luòc ont de
tèxtes importants de la literatura d’òc dau temps son publicats,
e màgerment
d’unes que figuraràn dins « Verd Paradís. Lo jornau, antau,
durarà
dètz-e-nòu ans, fins en 1973.
La crisi de l’IEO en 1964 es
marcada per l’espelison
d’un occitanisme politic que s’exprimís dins la revista « Viure »,
mentre
los « ancians » marginalizats (Girard, Manciet,
Castan, Nelli)
lançan en 1969 una nòva seria de « Òc » per aparar una
cultura de
naut nivèl. Max Roqueta e Max Allier i participan d’ausida pro
regularament e i
publican d’unes tèxtes de tria.
Es a aquel moment que Robert
Lafont (1923-2009) fai
son intrada coma ensenhaire a l’Université Paul Valéry, en 1964.
Escrivan,
joguèt un ròtle decisiu per far de la lenga d’òc una lenga de
son sègle. Se pòt
pas après el escriure l’occitan coma abans. Sa reflexion sus la
lenga es estada
revolucionària[58]. En mai de
son òbra scientifica e literària grandarassa, empusèt tre 1969[59] una
dinamica d’ensenhament de la lenga modèrna que faguèt de la
facultat de letras
de Montpelhièr un fogau màger d’avançada de la consciéncia
occitana, qu’anava
botar lo fuòc a las estopas en 1968. E a la seguida de las
carnavaladas dau mes
de Mai l’occitanisme politic gandiguèt subran una audiéncia
veraia. Es lo temps
de la « poesia tracte » que Joan Larzac editava a
Ardoana dins la
colleccion « 4 vertats ». L’antologia famosa dels
« poètas de la
descolonizacion » (1971) rementa aquel episòdi. Fòrça
d’aqueles joves poètas
son d’estudiants lafontistas.
D’unes cranes autors d’aquela
pontannada, sens èsser
de dialècte clapassièr, demoraràn ligats de pròche a Montpelhièr
: Joan Larzac,
Rotland Pecot, Felip Gardy. Son tan coneguts que, dins
l’encastre limitat
d’aquesta nòta, es pas tròp de besonh que los presentèsse mai
qu’aquò. Fins a
1981 la bolegadissa occitanista atrobava antau un resson que
fasiá pas que créisser
dins la societat miegjornala. Abans de passar per uòlh, victima
de sas
divisions e de sas contradiccions intèrnas, coma o analizarà
Sandra Elizabeth
Ritson[60].
D’autres vendràn a la seguida
dels « poètas de
la descolonizacion » mentre la lenga populara acaba a
bèl esprèssi de
disparéisser, dins l’indiferéncia quasi-generala. Autra
particularitat d’aquel
temps : la mobilitat geografica estent venguda la regla,
ven pas mai
possible de s’enraiçar dins un parlar locau e la panoccitanitat
somiada per las
generacions d’abans es desenant una evidéncia. Que pausa de
problèmas
d’autenticitat dau lengatge quora aquel vira au mescladís
infòrme o a
l’esqueleta secarós. Contradiccions que caudrà assumir per que
la lenga
contunhèsse de carrejar la vida.
Dins l’escriure occitan
montpelhieirenc la varietat
dialectala tan largament illustrada desempuòi de sègles es de
mens en mens
practicada, e pas pus ensenhada, l’occitan a Montpelhièr venent
de mai en mai
de « lengadocian estandard » desprovesit de las
caracteristicas
morfologicas e fonologicas dau clapassièr. De qué demòra d’aquel
parlar au
sègle XXI ? Tant lo cèrcle occitan de Montpelhièr, seccion de
l’IEO, que « l’escòla
dau Paratge », que recampan de mond venguts de totas las
parts
d’Occitania, practican desenant un lengadocian
« mejan ». Rogièr
Fabre (1920-2015), que parlava de naissença un deliciós occitan
tarnés, siaguèt
vint ans de temps l’arma daucèrcle
occitan de Montpelhièr que publicava un jornalet bimestral plen
d’interés,
« Lo Bram dau Clapas » qu’aguèt fins en 2008 133
numèros, e que
siaguèt un pauc una novèla « Campana de Magalona »,
recentrada
largament sus lo lengadocian « mejan ».
Antau es l’epòca que se
reedita « Istòria de
Jan l'an pres » (1988) e « Verd Paradís »en transpausant per de
rasons pedagogicas lo
lengadocian idiomatic de l’autor en occitan
« estandard ». Antau
s’escoba una brava part dau pintoresc dialectau, e çò que demòra
es l’originalitat
de la sintaxi, dau biais d’agantar la frasa… Çò principau sai
que, exportable
dins la lenga generala…
D’aquela generacion, escrivent
en occitan de
l’endrech, cau mençonar Joan-Pau Creissac (nascut en 1955)
editor, poëta, e
trabalhador de la tèrra. Es l'autor de poëmas e de pròsas
cortas, quietosas e
nerviosas, nosadas sus sa significança. Congrea l'esmoguda en
quauques linhas
simplas e - s'o miram de mai pròche - d'una perfeccion
d'escritura rigorosa.
Aquela vòtz originala se pòt pas aisidament restacar a
d'influéncias evidentas,
au mens en cò nòstre.
Jaume Landièr (nascut en 1952)
finament letrat e
enrasigat prigond dins sa tèrra d'òc, empeutat sus la
civilizacion de la vinha e
sos dramas d'ara. Escriu amb una granda perfeccion estilistica,
dins lo fiu de
çò que pòt donar lo dialècte de Montpelhièr: Solelhada (1992)
Un libre
delicat, tot en nuàncias d'esmoguda. Dins lo riu d'Adriana
(2001)
descobrissèm una pintura mai cauda, mai comola de vida, de
colors, de sentidas,
d'emocions retengudas. Que cau legir plan plan per n'assaborar
la subtilitat.
Podèm pas mancar de parlar de
Joan-Maria Pieyre
(1954-1998) qu’èra tanben un montpelhieirenc d'adopcion. Sa
frasa occitana,
l'alisava, sens aver l'èr d'i semblar, pro menimosament, fins a
la far passar
dins lo mòtle d'un estil totalament inimitable. Giscla de las
prigondors
nadivas d’una paraula occitana que teniá de sa mameta roergassa.
Traversèt,
mièg amusat, mièg desesperat, en dilettante destibat,
l'absurditat dau mond e
que ne fasiá de pichons tablèus que semblan pas a res mai.
L’avèrs gorrin e
desesperat de Montpelhièr, la nuòch, sorna, amb sa erràncias.
Afeccionava son
ainat en escritura Pau Gairaud (1898-1995) un dels mèstres
prosators occitans
dau Roèrgue, qu’èra tanben montpelhieirenc l'ivèrn.
Jean-Claude Forêt (1950) es un
autre exemple
d’escrivan d’òc vivent a Montpelhièr e empeutat sus mai d’una
varietat orala de
la lenga : vivaro-aupenc, lengadocian centrau, e tanben
clapassièr en
omenatge e guinhada a Max Roqueta. Per son originalitat aquela
òbra se destria
d’aqueles eretatges qu’assumís, renòva
e
tremuda.
Silvia Berger, fotografa
intimista de la sauvatjariá
dau campèstre, es tanben la poetessa de la « Feruna »
que publica
dins "Òc" e "Reclams" de tèxtes d’una trebolanta
sensibilitat, d’una musicalitat rara, d’una carnalitat
desavianta. Pròcha de
las èrbas, de las bestietas umilas dins son desir caparrut de
viure au grand
sorelh, perlonga amb una granda luminositat lo panteïsme de Max
Roqueta, dins
una lenga composita ont l’influéncia de l’autor de « Verd
Paradís »
demòra vesedoira. Alestiguèt una polida antologia poetica e
fotograficatitolada
« Caminant ».
D’autras
generacions
nasejan, d’autors nascuts après 1980, que representan quicòm
de totalament
novèl, car an causit l’occitan sens jamai l’aver ausit parlar
per de locutors
espontanèus (qu’ara son totes mòrts o quasi). E pasmens aquela
lenga au marge
de las conveniéncias lor balha un autre espaci ont se carran
d’exprimir de
causas qu’aurián pas dichas parièr dins una
« granda » lenga. Coma o
solfinava fai mièg-sègle Fèlix Castan quand teorizava una
« Occitania de
Carn ». Emblematica d’aquel escriure nòu es Maëlle Dupon
nascuda en 1988 a
Montpelhièr.
Es
pas pus question de singularitats dialectologicas ni
d’enrasigament terradorenc.
Mas de reïnvestir la fòrça tellurica d’una lenga totala
eretada dels
predecessors per dire lo desrasigament, l’errança planetària,
l’alhors. En
evocant tanben lo doç paradís enanat de l’enfança. Cau veire
quana riquesa de
ressorsas d’expression dins lo registre emotiu aquela jove
escrivana sap anar
pescar dins lo ric tesaur de referéncias que se n’atròba
eretièira en
causissent l’occitan coma lenga dau còr.
Ne
sèm aquí, sus l’autra riba dau tomple esfraiós ont la lenga
s’es en aparéncia aprefondida.
Enriquesida e enauçada en meravelhós instrument per dire lo
mond per de
generacions d’escrivans apassionats, demòra a posita de quau
se la volguèsse
far sieuna per exprimir çò pus intim de sas sentidas. E n’i a
qu’o fan. De
joves novèls, reconquistant amb pro de seriós e de
volontarisme aquel tresaur
que lor es estat raubat. L’apòrt de l’escritura
montpelhieirenca a la bastison
d’aquel instrument poderós de reformulacion de la realitat e
de re-encantament
de la vida es estat, coma o vòu mostrar aquesta nòta,
important, emai
s’oblidèsse tot còp.
Joan-Frederic
Brun
[1]
Henri Rey-Flaud : Le vilain ânier
[article] Littérature198559pp.
85-91 : « C'est bien en effet la dialectique du
sujet et de l'autre
que soutient […]le
fabliau. […]le
rouge-gorge, comme le rappelait Lacan dans
son Séminaire sur l'Angoisse du 19 juin 1963, délimite de
ses déjections et à
l'intérieur duquel il se sent invulnérable, tandis
qu'au-delà il n'est plus que
timide et désemparé […] Notre fabliau atteste que sortir
de l'espace
narcissique, c'est pour le sujet, prendre le risque
d'affronter l'autre et de
rencontrer la mort. […] Nul sujet ne saurait échapper aux
données biologiques à
partir desquelles se construit l'animal humain. »
[3]
Raimon II de Ròcafuòlh en 1215, au
concili de Latran, pren la paraula davant lo papaInnocent e
descriu lo mortalatge dau jove
Trencavèl amb aqueles mots : « E por an mòrt lo paire
e'l filh deseretat,/
Sénher, rend li la tèrra, garda ta dignitat. / E si no
la'lh vòls rendre? Dieu
t'en don aital grat / que sus la tua arma ajas lo sieu
pecat… »Lo
terrible Inocent III aprecia, ço sembla,
la franquesa de Rocafuòlh.
[4]
Jeanroy, "le Roman de
Flamenca fut écrit en Rouergue vers 1240-1250, par un
clerc lettré qui était
probablement attaché à la famille Roquefeuil" (citat per
Lavaud &
Nelli, "les Troubadours..." tòm I p 622.)
[5]
dins sa peçaI
("ab lo douz temps que
renovella").
[6]
I
retrobam l'occitan veïcular dau sègle XIV, a cima de sa
perfeccion. Es aquel
lengatge qu'Alibèrt volguèt donar per modèl als occitans dau
sègle XX. E
aiceste mai que mai, nos baila un exemple de tria dau
montpelhieirenc d'aladonc.
[7] Amb
aquesta cançon e dança
mesclada Uc del Valat, mèstre en medecina de Monpeslier,
gasanhèc la violeta,
l'an MCCCLXII. [Las Jòias del Gai saber, p 16-19]. Bartsch
(Chrestomatie
Provençale, 5e édition Berlin 1892, pp 383-384).
[8]Il existe deux manuscrits des œuvres d’Anne de
Rulman (BN Paris et BM
Nîmes, fonds d’Aubais). Les proverbes ont été publiés par
le Dr. Mazel : « Les
proverbes du Languedoc de Rulman », Revue des Langues
romanes, tome XVI, 1880,
p. 42-64. Veire tanben :« Genèse
et histoire d’un savoir » PROVERBES ET DICTONS DU
PAYS D’OC / Antonin
Perbosc ; réunis et présentés par Josiane Bru et Daniel
Fabre.
(Occitan/Français). Marseille, Rivages, 1982, 82p.
Préface, p. I-XXVIcf :
www.garae.fr/IMG/doc/Proverbes_et_dictons.doc
[9]
Marcel Barral : Montpellier
d’Isaac Despuech, « le Sage », à l’abbé Favre:Les influences d’un milieu urbain provincial sur la
production du texte
littéraire occitan et français, aux XVII° et XVIII°
sièclesRev Langues Romanes,
1985, LXXXIX, N°1, pp 51-71
[10]
"Les
Folies du sieur Le Sage" dédiées à monsieur de Valat,
gouverneur du
château de Montferran (1° Ed) chez Jean Pech, 1636
[11]
Thomas de RossetLes
portraits des plus belles dames de la
ville de Montpellier 1656: publié sur l'exemplaire unique
de la Bibliothèque
de Lunel (1660) avec introduction, notes et appareil
critique par Marcel
BARRAL. Montpellier : Publications de l'Entente
Bibliophile 1985
[12]François
de Plantade LE CONTE DES FEES DU MONT DES PUCELLES.
Pamphlet anonyme du
xviie siècle publié pour la première fois dans son
intégralité avec
introduction, notes et appareil critique par Marcel
BARRAL. Publications de
l'Entente Bibliophile 1988
[13] A
la seguida de Roudil, Fizes e
Gregoire s’entrevei una mena d’escòla « antiliterària
« estudiadapuòi
per Ròcaferrièr :Joan-Batista-Josèp
Brey (1654-1735) professor
a la facultat de drech, Esteve de Guilheminet, avocat a la
Cort dels Còmptes
(mòrt en 1731),lo
conselhièr de Ratte,
e l'abbat Plomet (?-1734) autor d'un reculh de nadaus en
patoés de Montpelhièr,
inedich, conservat a la bibliotèca de Montpelhièr, e
tanben de la
"Relation fidèle du Noble jeu de l'Arc" (1729).
[14] "La
musa montpelhieirenca en
lenga d'òc au temps de Francés-Xavièr Fabre (1766-1837)"
in :Azema
P. Charradissas Occitanas sus
Radio-Montpellier 1927-1956 (1998)
[15]
Auguste-Pierre-Augustin Rigaud
(1760-1835) e Jean-Cyrille Rigaud (1750-1824). Poesias
patouèsas d’Augusta
Rigaud et de Cyrilla Rigaud, Mounpéïé, 1806
[16]
André-Auguste Tandon, Fables,
contes et autres pièces, en vers, patois de Montpellier,
Renaud, 1813, 2e éd., 200
p
[17]
René Merle "Aoutân n’émporta
lou ven" - (Quelques données nouvelles sur
François-Raymond Martin, auteur
occitan de Montpellier) Revue des Langues Romanes - Tome
XCI - 1987 - n°2
[18]
publicada per Antonin Glaize dins
la revue des Langues Romanes tom IV, 1873
[19] Ph
Gardy: Montpellier - Clapas ou
les plaisirs partagés de l'oraliture. Rev Langues Romanes,
1985, LXXXIX, N°1,
pp 73-91
[20]
René Merle "Aoutân n’émporta
lou ven" op cit.
[21]
Perqué Montpelhièr e son lengatge
cau que sián sempre considerats coma una verruga de
desrabar au mitan de
l'Occitania occitanisticament corrècta ? Max Roqueta s'o
demandèt mai d'un còp
e me'n parlèt. El capitava pas de comprene. E ieu tanpauc.
[22]
Claude-Charles Pierquin de
Gembloux (1798-1863) : estonant poligraf nascut en
Belgica, estudièt de
medecina Montpelhièr ont siaguèt recebut doctor en 1821 e
i venguèt l’autor en
montpelhieirenc de:« Flurètas
nouvèlètas », précédées d'un Discours patois sur la
supériorité littéraire
et philologique des patois (Bourges, 1845), Louisa (1846)
S’èra interessat
entre milanta causas a la psicologia animala
(« Traité de la folie des
animaux ») e subretot « l’Idiomologie des
animaux, ou Recherches
historiques, anatomiques, physiologiques, philologiques,
et glossologiques sur
le langage des bêtes » ont balha un lexic dau
lengatge dels oistitís.
[23]
Jordan revirèt lo Cant II de
l'Eneïde en 1810, traduccion publicada dins la "Revue des
Langues
Romanes" (1874 t. V pp 144-165; t VI pp 148-167). Lo
manescrich original
es a la bibliotèca de Montpelhièr. Traduccion interessanta
"moins à cause
de l'entrain et de la vigueur populaire de certaines de
ses parties que comme
un document propre à témoigner à quel degré d'abaissement,
à quelles étranges
bigarrures de langage, l'école de Tandon et de Martin
était arrivée à cette
époque" coma o ditz son editor LG (Leon Gaudin?) qu'
ajusta "Plus
inégal que ses contemporains, moins correct et moins
facile que la plupart
d'entre eux, Jourdan a cependant cet avantage de placer au
milieu de ses
gallicismes, une foule de mots véritablement
languedociens, et dont l'existence
ne peut être constatée alors que dans son oeuvre".
[24]
Rovièira,jornalista,
a la seguida de las jornadas de
Julh de 1830 compausèt de cançons politicas, que se son
pas retrobadas.
Inspirat per l'abbat Favre, escriguèt una parafrasi
patoesa risolièira de
l'Eneïde de Virgili, publicada per C. de Vallat dins la
revue des Langues
Romanes (Tresena seria, XIX, 1881: 180 et seq.). E tanben
doas cançons: lou
poutou e la couquéta d'aou vilage. E una rejoncha de
provèrbis lengadocians.
Aqueles tèxtes valon per la lenga, galejaira, espessa, que
ni per èstre comola
de francismes coma èra de mòda d'aquel temps, reforfan
d'expressions granadas e
gostosas de redescobrir...
[25]
Henri Pascal de Rochegude
(1741-1834) Le Parnasse occitanien ou Choix de poésies
originales des
troubadours, Toulouse, 1819
[26]
François Raynouard (1761- 1836)
Recherches sur l’antiquité de la langue romane,
1816 ; Des troubadours et
les cours d’amour, 1817 ; Choix des poésies
originales des troubadours, 6
vol., 1816-1821, etc…
[27] Car
un dels prumièr après
Jean-Pierre Claris de Florian (1755-1794) enauça lo
concèpte d’Occitania en
preferéncia a aqueles de « provençal », « patois » o «
langue d’oc ». Per Lafont,
Fabre d’Olivet « sait lire les troubadours et devance
sûrement l’érudition
romantique » ; e « Protestant, philosophe et républicain,
il est très ému par
le souvenir de la croisade albigeoise. À cette émotion il
gagne la vision d’une
nation sacrifiée, dont il se sent le restaurateur ».
[28] La
Langue hébraïque restituée et
le véritable sens des mots hébreux rétabli et prouvé par
leur analyse radicale,
ouvrage dans lequel on trouve réunis : (1) une
dissertation sur l’origine de la
parole ; (2) une grammaire hébraïque ; (3) une série de
racines hébraïques ;
(4) un discours préliminaire ; (5) une traduction en
français des dix premiers
chapitres du Sépher, contenant la Cosmogonie de Moyse
(1815).
[29] La
Langue d’Oc rétablie dans ses
principes, Steinfeld, Ganges, 1989.
[30]
Verses Bezieirencs de Jaques
Azaïs... Nouvélo ediciéu des Berses patoises, revisto,
courrijado e seguido de
la pouëzio de Bruno Azaïs sus l'inauguraciéu de l'estatuo
Riquet. Paris :
Maisonneuve, 1882 (Publié par la Société pour l'étude des
langues romanes).
[31] Las
Castagnados, poésies
languedociennes par le Mis de La Fare-Alais, 1844.
[33]
Loubet J : « Les lettres d'oc à
Montpellier. Contribution sommaire à l'étude de la
renaissance littéraire du
dialecte montpelliérain ». Oc (no" 68 du 1-6-1927 et 69 du
15-6-1927)
represa dinsl'Almanach
Occitan 1928
(Samatan, Gers) pp. 73-81
[34]Ph Gardy:
Montpellier - Clapas ou les plaisirs
partagés de l'oraliture. Rev Langues Romanes, 1985, LXXXIX,
N°1, pp 73-91
[35]
Aquesta definicion larga
« panoccitana » se retrobarà pas pus a partir
dels estatuts de 1876.
[36]
Henry Vézian : Valergues
(1099-1909) Montpellier libraire Valat, 1910. [conten una
preciosa notícia sus
Totolon per quauqu’un que l’a conegut].
[37]
Félix Gras dirà poeticament dins
son discors de 1900 a Magalona : « aquelo
jitello dóu Felibrige
que s'apello la Soucieta di Lengo roumano ».
[38]
Poupault Christophe : Charles de
Tourtoulon (1836-1913) et Louis-Alphonse Roque-Ferrier
(1844-1907), initiateurs
et chefs de file de l'idée latine. Provence historique,
2017, N° 262,
juillet-décembre pp 495-513
[39]
Joan LESAFFRE Istòria Literària LO
CENTENARI D'ANFOS ROCA-FERRIER (OC N°169(1946-47-48) o N°1 de la tièira X, pp
142-147 : « Secretari
de la Société des Langues Romanes de 1873 à 1885,
longtemps secretari de la
societat felibrenca del Paratge, president del
Felibritge Latin après1891,
elegit majoral en 1881 (Cigala latina), mas demissionari
en 1892, au principi
de totas las manifestacions occitanas de son ròdol,
Ròca-Ferrier faguèt
distribuir mesadierament, de 1879 a 1887, per lo còmpte
de la Mantenéncia, de
fascicles constituits per de trabalhs especials o per de
tiratges a despart de
la R. L. R., faguèt paréisser, de 1881 a 1885,1'almanac
de l'uòu de Pascas, de
janvièr 1887 a decembre 1889, la revista Occitania, de
1890 a 1900, la revista
Le Félibrige Latin, de 1893 a 1903, l'Armanac
Montpelhieirenc, tota una tièira
de publicacions que, jonchas a mantunas paginas de la
R.L. R, demòran un
testimòni d'un inegable interés sus la lenga e la
literatura; del país
montpelhierenc.
L'òbra
escricha
de Ròca-Ferrièr se partís a boldre entre aquelas
divèrsas publicacions
d'ont traguèt d'alhors una lònga seguida de sos articles
qu'acampèt dits lo
volum titolat
" Mélanges de critique littéraire et de philologie. Le
Midi de la France,
ses poètes et ses lettres de 1874 à 1890 (Montpellier,
Paris, 1892 ; XXIV 534 p.). »
[40]
Mençonarem tanben German Colasor
(1828-1907), Josèp Dàvid-Còsta, Pepin Pagés de Balaruc,
Carles de Rebolh, Leon
Grotlièr (de Pinhan), Pau de l'Euse, Eugèni Montabré
(1830-1895), lo poëta de
la "Volada de las Focas", Xavièr Pèire de Bedarrius,
Edmond Garriga :
a ma polida Fineta (1890), Maurici de Laurenç, Pau
Brouillet, Aimat d'Agussòl,
Oscar Còsta, Enric Boquet, Bastida de Clausèl, Ipolit
Messina, Aquiles Arnaud,
A. Bauquièr, Antòni Ros de Lunèl Vièlh, August Vivarés, P
Cavalièr, August de
Cavalièr, A. Henry, Ciprian Dumàs, Josèp Lacrotz, August
de Veyrier, Gracian de
Ponç, Urban Cadilhac, Amenil, Juli de Granat, Adrian
Marqués, A Maffre de
Baugé, Dònadieu Braç...
[41] Tre
1874 Ròcaferrièr escriviá : « Ne
pourrait-on formuler le vœu, qu'un système
orthographique commun fût accepté à
l'avenir par tous ceux qui écrivent les divers dialectes
de la langue d'oc ? Il
y a là évidemment un essai difficile à tenter et qui
aura ses périls, mais qui
seul peut donner aux idiomes méridionaux une force de
résistance suffisante. La
philologie regrettera la perte de quelques formes
particulières ; mais quel
avantage ne gagnera-t-elle pas aussi à, l'abandon
définitif de ces mille
systèmes orthographiques... ». Imaginava
quitament qu’aquel sistèma
ortografic deviá èsser « éloigné de toute exagération
phonétique ou
particulariste... lieu commun de nos idiomes méridionaux
et reliant autant que
possible leur littérature à celle que nous ont légué les
troubadours
».
[42]
Édouard-Antoine Marsal : Dins
las carrièiras dau Clapàs (1896).
[43] Cau
dire que dins lo meteis temps
pareissiá en fulheton dins la « Campana » una
« Grammaire
Languedocienne » (dialectes de Montpellier et
Lodève ; par Léon
Lamouche, qu’aguèt doas edicions en 1902 e 1942. Es un
document de referéncia
mas lo libre de Therond n’es un excellent complement tant
coma « le
sous-dialecte Bas-Languedocien de Clermont l’Hérault per
Louis Pastre (1913).
[44]
Jogavan adés una peça signada dels
dos jot l’escais de « Louvis-Filibert) Jout un
balcoun (1911)
[45]
L'occitan en guerre - Louis
Bonfils, lettres 1914-1916 par Guy Barral L'occitan en
guerre - Lettres du
félibre Louis Bonfils (guerre 14-18) à l'écrivain Pierre
Azema, contribution du
Midi au combat de la France, Guy Barral, PULM 04 92 53 98
40
[46] En
lengadocian de l’endrech, mas
aqueles poètas de pichòta Camarga, coma tanben Loïs Abric
(1886-1953), anavan
totes passar au provençau mistralenc après la guèrra jos
l’influéncia de Folco
de Baroncelli e de Josèp d’Arbaud :
[47] Li
Roso que saunon, Avignon, 1902,
Roumanille éditions, préface de Pierre Devoluy.
[48]
Francés Deseuse -
L'Escotaire : Cronicas de Caravetas reculhidas per
J.-F. Brun - IEO coll.
A Tots 1982
[50]
Philippe Gardy : Pierre
Azéma, autour du « Ciclopa ». Cahiers Max
Rouquette N°13, 2019,
73-75 : Gardy comenta antau « la précision et
l’entrain contagieux de
son parler montpelliérain » :« Pierre Azéma était déjà à l’époque où parut
Lou Ciclopa une sorte
de virtuose de l’occitan. [..] doté d’un style alerte et
précis qui savait
allier concision et envoléers plus pittoresques à
l’occasion. L’occitan de
Pierre Azéma est ainsi une langue éminemment orale,
appuyée sur une excellente
connaissance et une pratique affutée du parler
quotidien ; mais c’est
aussi un véhicule écrit parfaitement maîtrisé, souple,
clair et cependant
imahé, d’une extrême vivacité ».
[51]Charradissas
Occitanas sus
Radio-Montpellier 1927-1956
(editadas en 1998)
[52] E
tanben los autres autors de la
Campana de Magalona, pas totjorn sublims mas intéressants
per banhar dins sa
lenga: Esteve Delmàs dich Cacaracà, eOscar Còsta, amb los autres poètas oblidatsde Sant Andrieu
de Sangonis que cantavan las
flors. E Adrian Fedièra, Ipolit Messina, JE Castelnau,
Francés Brousse dich
Brosseton de las Arcadas, Leon Rouquet, Joan Dumàs de
Cornonterral, Josèp
Lamouroux, "Iouiou de Lansargues" que nos cònta ja de
corsas de buòus
quitament abans 1900, Julian Arnaud de Lansargues tanben,
lo Sauta-Ròcs de Sant
Guilhèm dau Desèrt, Marc Rigal, Eleazar Miramond, Frederic
Jallois dich
"l'esquitlaire de Sant Cristòu", l'abbat LJ Gitarèu qu'èra
capelan a
Tiaret en Orania, Antonin Sarrou que representava lo
Clapàs a París, Joan de
Maubòsc, Mèstre Marc de Botonet, Balin-Balan, Leopòld
Carlièr, Leopòld Becièra
de Seta, Zefirin Bedòs de Marselhan, Peire Causse dich
« Caussou de
l’Ouliviè »…
[53]
Loubet J : « Les lettres d'oc à
Montpellier. Contribution sommaire à l'étude de la
renaissance littéraire du
dialecte montpelliérain ». Oc (no" 68 du 1-6-1927 et 69 du
15-6-1927)
represa dinsl'Almanach
Occitan 1928
(Samatan, Gers) pp. 73-81
[54]
Joan-Frederic Brun : Tota una
vida: Max Roqueta e la revista OC. « OC » 2008,
N°367-369, 112-158
[55]
Charles Camproux : Per lo
camp occitan (Narbonne, Lombard, Imprimerie du Languedoc,
1935).
[56]
Joan-Frederic Brun : LEON CÒRDAS NOS A Quitats... (Oc
1988, CCLXXXVIII, XIIIe tièira
N° 8 pp 37-38)
[57] Yan
Lespoux, « My beautiful
laundrette : Léon Cordes et le projet de laverie
automatique de l’IEO
(1951-1953) », Revue des langues romanes, Tome CXX
N°2 ; 2016,
403-412.
[58]
Lafont R : La phrase
occitane. Essai d’analyse systématique, Paris, PUF, 1967
[59]
1969 : maîtrise de conférence
étiquetée « langue et littérature occitane – linguistique
romane »
[60] Ritson SE:
Political occitanism 1974 - 2000 : exploring the
marginalisation of an
ethnoregionalist movement. PhD thesis, 2006;
http://nrl.northumbria.ac.uk/1723/1/ritson.sandra_phd.pdf