l'occitan coma se parla e s'escriu a Montpelhièr

August Forés : Les Cants del solelh. « Classics occitans » IEO Edicions 2015. (254 pp) e

Rose Blin-Mioch : Lettres de la Félibresse rouge Lydie Wilson de Ricard (1850-1880), Montpellier, Presses universitaires de la Méditerranée, 2013, 334 pp.

Dos libres incontornables permeton de traire un pauc mai de lum sus un episòdi clau de l’istòria de las letras d’òc, a las raices primièras de l’occitanisme. E que de mai es una granda aventura romanesca e romantica. Lo legeire assabentat de literatura occitana sap de segur que August Forés siaguèt una votz poderosa de la poesia lengadociana au sègle XIX. E qu’au còr de sos poèmas treslusís lo visatge de son amor apassionat, Joana Wilson, « l ‘Albeta » coma la sonava dins un poèma demorat a bon drech famós (datat dau 21 de Novembre 1876). Lo sonet que ditz lo rescontre miraclós, l'instant de gràcia ont la vida se càmbia en lutz…

Un retrach preciós de Forés es estat retrobat dins un manescrich montalbanés degut a un nommat Marcel Semeziès, e l'edicion que n'anam parlar nos lo balha en primor: "C'était un long garçon fort maigre, vêtu à la diable, coiffé d'un feutre mou immense. Sa figure fine, aux yeux brillants et doux, à grandes moustaches et barbiche, était extrêmement sympathique. L'homme était charmant, poète excellent dans les deux langues, ami sûr, bon, généreux, dévoué. Très original aussi. Fils d'un riche quincailler, il avait laissé péricliter son fonds, n'entendant rien au commerce, abandonnant la marchandise au prix qu'on voulait, et il avait fini par ne plus tenir dans sa boutique que deux articles, des épées et des chaînes de fer qu'il jugeait marchandises nobles".

Forés, Loís Xavièr de Ricard, e la jove esposa d’aqueste, sòrre de Joana, Lídia Xavièr de Ricard, son donc lo triò afogat que vai alestir los tres numèros de la revista literària « La Lauseta », lançant en oposicion (frairenala e corala) amb lo Felibritge avinhonenc un « Felibritge Roge », anticlerical, que brandís la bandièira de l’Albigeisme, donant una plaça d’onor a « aquel Mistral Ariegés » (coma lo sonava Nelli) Napoleon Peyrat. De mai li triò dòna la paraula als amics provençaus, Fèlix Gras, Aubanèl… mas volonta de promòure lo lengadocian coma forma literària de la lenga d’Òc en egalitat amb lo provençau. Loís Xavièr e sa femna reconquistan amb estrambòrd la lenga jot sa forma lengadociana, e Forés lor servís de professor. Rejónhon sus aquel sicut lo grop de la Societat de las Lengas Romanas (Tortolon, Rocaferrièr…) que vòl coma eles enauçar lo lengadocian, e son a Montpelhièr eles tanben. Mas que fronzisson las ussas davant aquela tematica « roja » e « albigeïsta » desvolopada per aqueles joves novèl-venguts. Sabèm qu’aquel reviure lengadocian iniciat a Montpelhièr per aqueles dos grops afogats e remirablament actius rebombirà amb Estiu e Perbòsc, l’Escòla Occitana, puòi la revista "Òc" e l’IEO. Sèm als prumièrs moments de la granda aventura de çò que se sòna pas encara l’occitanisme. E de traire un agach detalhat sus aqueles instants fondators es d’un interés evident per quau abòrda l’occitanisme au sègle XXI.

Sabèm qu'aquel "Felibritge Roge" subrevisquèt pas a la despartida tan jove de Lidia de Ricard. Mas nos laissèt quatre eretatges que faguèron un brave camin. Son aqueles jovents que lancèron a de bon l'idèa que s'escriguèsse nòstra lenga coma a l'Edat Mejana, idèa que la metràn virtuosament en practica sos amics e seguidors Estiu e Perbòsc. Son tanben eles que contribuiguèron màgerment a popularizar, amb Napoleon Peyrat, çò que sonam ara l’ « albigeisme », aquela denonciacion afogada de la destruccion par la conquista francesa, jos pretèxt de crosada, d’una civilizacion prestigiosa. Desvolopèron tanben una rica pensada politica a l'entorn dau concèpte de « federalisme », a una epòca qu’aquò èra quasiment impensable en França. E un jove felibre montpelhieirenc familiar de lor companhiá, Joan Carles-Brun, contunharà un pauc solet mas amb testarditge a obrar per lo « regionalisme » e la « decentralization »[1] idèas que finiguèron a bèles paucs per far lor camin, mas i caudrà un sègle…

De mai, es jos la pluma de Louis Xavièr de Ricard que trobam la primièra proposicion clara de sonar "Occitania" l'ensèms dels païses ont se parla la lenga d'òc. E la lenga prepausa de la sonar "occitanian".[2] Puslèu que provençau, nom que deu designar especificament los parlars de Provença.

Tot aquò per dire l'importància d'aqueles dos libres que ne rendèm compte uòi, e que nos fan avançar bravament dins la conoissença de dos actors màgers d’aquel periòde : August Forés e Lidia Xavièr de Ricard.

Joëlle Ginestet nos balha una edicion dels « Cants del Solelh » (1891) un dels dos libres màgers dau poèta. Se desencusa un pauc de lo normalizar en grafia occitana (la normalizacion sonhada e respiechosa es de Patric Sauzet) mas de segur se i a un tèxt d’aquela epòca que s’amerita logicament aquel cambiament de vestit es ben l’òbra de Forés, que balhèt coma eretatge a sos dos joves amics Estiu e Perbòsc l’idèa de ne tornar a la grafia trobadorenca !!! De segur dins una amira purament scientifica d’estudi dels tèxts es logic de s’interessar a la grafia originala dels escriveires d’aquel temps, que de mai a l’avantatge de pegar a la fonetica de l’occitan que practicava l’autor. (D’alhors se pòdon telecargar a gratis sus la pagina internet d’IDECO[3] dos documents pdf ont lo tèxt apareis en grafia originala amb una traduccion en francés, puslèu fidèla e eleganta). Mas d’un autre latz, legir Forés en grafia occitana es una escasença per totes los occitans, emai aqueles que son pas filològs o linguistas, de descobrir aquela lenga magnifica. Alibèrt, o sabèm, citava Forés en exemple dins lo portisson de sa « Gramatica ». Lo socit de la forma versificada impecabla qu’èra una necessitat incontornabla au sègle XIX endeca pas ges la força de son escriure. I a pas gaire de flaquesas dins aqueles tèxts rebolhents de força e de colors. Manca pas de passatges de nauta emocion estetica que son incontestablament de granda poesia, e la reputacion de Forés vesèm clar qu’es pas usurpada. E pasmens jògue que fins ara i a pas gaire d’occitans que pòdon pretendre l’aver legit…. A ieu çò que me sembla extraordinari dins « Les Cants del Solelh » (e tanben dins « Les Grilhs » que de segur serà quauque jorn transcrich tanben en bona grafia) es la leiçon de lenga. Forés maneja son parlar lauraguès amb una virtuositat espectaclosa, es un lengatge plegadís, musical, acolorit… Es interessant de trobar dins una letra de Mistral datada dau 6 de Decembre de 1875 aqueles conselhs : « votre nouvelle entrée aussi brillante qu’imprévue dans le monde felibren me fait l’effet d’une aurore de printemps. […] Si vous arriviez par l’étude à vous faire en languedocien un style fort et clair […] au lieu de nous inspirer des échos d’outre-Loire, écoutons le vent qui souffle dans les arbres du pays ; et nous aurons une raison d’être au milieu de tout ce qui vit. […] L’étude des troubadours vous serait d’un grand secours. » Forés a escotat d’a fons lo mèstre de Malhana, e aquela letra nos anóncia lo bèl estil dels « Cants del Solelh ».

D’alhors Lidia de Ricard, aprenent la lenga, se sentís mai atirada per aquel lengadocian que per l’avinhonenc talament majoritari dins l’escriure d’òc d’aquela pontannada. Formada per Forés, se fargarà una polida lenga escricha a la clapassièira mas fortament marcada per aquela sintaxi e aquela musicalitat lauraguesa…

Tot aquò per dire que aquela edicion dels « Cants del Solelh » representa un classic incontornable, e mai per los uroses bibliofils qu’an dins sa bibliotèca la preciosa edicion de 1891 e ne viran de temps en temps amb encantament las venerablas paginas.

S'i cau plonjar, se laissar abrivar per aquel rajòl de lenga que giscla dau pus fons, expressiva, druda, armoniosa. Felix Castan familiar d'aquela òbra i vesiá la pròva que la lenga d'òc es indomesticabla: qu'es "africa", aurián escrich Forés e Perbòsc per emplegar un mot granat qu'afeccionavan.

Interessant de comparar aquel tèxt datat dau 3 de mai 1883 amb lo poèma fòrça mai conegut de Mistral que s'atròba dins "Lis isclo d'or" publicadas en 1876:

Saupre se Forés intencionalament o non s'inspira dau mèstre? Mas se i a quauques flaquesas dins la segonda part dau tèxt de Forés aqueste es original, un pauc mens liric qu’aquel de Mistral, un pauc mai rufe, rebolhent de fòrça…

Tota una tèira de poèmas que caudriá citar balhan la cronica d'aquela meravelhosa aventura d'amistat e d'amor que se debana a Montpelhièr. Forés descriu los luòcs, los personatges, los instants de bonur intens qu'antau s'escrincèlan dins l'etèrne.

Es coma aquò que rescontram lo 19 de mai 1876 un dels luòcs ont comença l'aventura, lo Mas del Diable :

Aquel poèma es dedicat « a mon amic L.-X. de Ricard », e en contunhant de virar las paginas rescontram pas gaire luònh la genta fada dels luòcs "Dòna Dulciorella", es a dire Lidia, sa "filhòla" que lo poèta li manda per messatgièr un "polit rei-pichon capurlat d’albeta", un aucelon, (Joèla Ginestet o revira amb biais per "Joli roitelet à la huppe d’aurore". E a la trobairitz afeccionada, l'aucelon li es fach mission mission de "canturlejar les mieus bordons" per li transmetre aquel omenatge:

Car sap de la sciéncia segura dau poèta que son escolana serà una de las votz de la renaissença, e mai qu'aquò, una votz màger, una inspirairitz e empusaira que farà butar mai avans l'aventura….

Profecia de poèta inspirat, que se verifiquèt…. Tot aqueles tèxtes escampilhats que descrivon lo bonur dels quatre jovents, las sòrres Wilson Loís Xavièr e August, son delicioses cap e tot e nos fan entreveire de tròces d'aquela istòria luminosa e tragica. "Las doas nisolas" (=las doas illas) dedicat a A Dna L. de R. e Dla J. W… nos descriu au mitan de París, aquí que « Coma una mar totjorn encorroçada / Van ven, marmula un monde avalentat, / Per trotadors, à travèrs la peirada » […] dos trobaires [que] landrejan / Còsta doas sòrs, - e totis, parlatejan / del Lengadòc luenhtan, del gent país ».

Sèm en Janvièr de 1877 a París. Ne caudriá citar tota una tièira. "La pamparrugueta roja" sonet perfiechament gaubejat que descriu la cabeladura de Joana dins un biais enflamat que me fai pensar a « la chevelure » de Mallarmé. Sens lo jòc verbal genial e audaciós d'aiceste, mas amb una fòrça comparabla.

I a tanben "La Ronda de las Gràcias", descripcion d'une delicadesa requista d'instants de bonur suau, antau cambiats en eternitat de poesia. Lo poèta embriaigat d'amor ressentís la vibracion urosa dau mond entièr a son entorn, en resonància amb çò que desbonda de son còr a aquel instant, e tròba los mots justs per o pintar coma un tablèu de Frederic Bazilha. Aquel tèxt anóncia los melhors poèmas de Lidia que de segur serà estada influenciada per son « pairin ». La seguida d'aquela aventura de lutz atravèrsa lo libre, totjorn encantadissa: "Sovenença d'Abrilh", le Rossinhòl", « la Lironda », complètan aquel ensèms, ont retrobam dos retraches finament e vesiadament escrincelats, lo de Loís-Xavièr de Ricard

E mai i a tanben d'autres registres, se pòt seguir d’autres fius d’inspiracion entrevescats amb aquela istòria centrala. Forés retrai en poèma tot çò que vei, e ne fai una belòria inimitabla en lenga d'òc. Una scèna fugidissa de vida populara, la recèpta dau caçolet (incontornable a Castèlnòu d'Ari), l'espectacle de la natura, l'amor, l'amistat… Antau òm se maina que cau legir seriosament aquela òbra, non pas coma un simple reculh de rimas que nòstra literatura dau sègle XIX n'es comola. Es un poèta que son dire giscla dau pus prigond e nos ditz de causas inefablas. Cau descruscar lo poèma de son vestit convencional inspirat de Victor Hugo (son modèl a bèles uòlhs vesents) e dels parnassians que costeja, per i atrobar, detràs, en l'espiant delicadament, l'abisme. Sa poesia es una experiéncia radicala coma o èra estada la de Hölderlin e coma o serà la de Rilke. Anonciant antau lo sègle XX. Amb « a new pact with reality » coma o escriurà Eugèni Simon a prepaus de la poesia de la Romanesa Magda Carneci. Rilke definirà dins son Elegia IX aquel rescontre dau poèta amb las causas fugidissas que càmbia en emanacion duradissa de sa sentida, en perlongament de se. « Aquelas causas que son astrada es d'èsser passadissas nos prèstan lo poder de las sauvar… qu'au fons de nòstre còr las tremudèssem – ò infinit ! – en nosautres … »

Las tematicas albigeïstas[5], republicanas, lo patriotisme francés batalhaire obligatòri dau temps, amb d’antigermanisme visceral[6] e un peçuc d’antisemitisme, atròban sa plaça dins aquela immensa galariá de tablèus, tant coma l’idèa Latina que Ricard afeccionava tant, amb un omenatge a la Romania (« bèla tèrra latina avançada en Asia / malgrat las invasions e les reises crudèls […]vòls, per la poesia, / Desrovilhar les tieus parlars ») e au Mistral romanés Alecsandri que coronèron a Montpelhièr en 1878 las fèstas latinas, e quau ditz : « E, de lor fòrta e bèla raça, / Es tu qu’as fargat le cantic. »

I a los joves amics, Estiu e Perbòsc. Que sabèm amb quana fidelitat gardaràn e faràn fruchar lo remembre de Forés. Estiu « Qu’ès jove e que ton èime es plen d’alba e d’azur, / - Qu’ès brun, qu’as dins le còr la santa ardor : l’ coratge ». E a quau dedica una gostosa recèpta de caçolet : « La mounjo de Pamios coutioulo, / Blanco e redoundo, ount s’es mesclat / De coudenos frescos, dins l’oulo /

A bulhit ferme e pla couflat. […] Quand tourno rous, subre la taulo, / Gargantua ja se ne saulo, / En reniflant soun audous fum.]. Sèm en 1882. E Perbòsc a quau dedica « les parpalhòls de flor de prunièr », retrach deliciosament sensual e trebolant d’una « polida boèma » […] uèlhs en amètla, pòts daurats e gauta lisa […] gaia coma un primtemps » reinant au mitan dels desirs.

Aquela poesia de Forés trai de visions plenas de fòrças que vos agantan. Retengam ne de flòcs :

E tot s’acaba malanconiosament per una darrièra alba datada dau 15 de Març 1891. « Voldriá sus l’alba vermelha / Tampar la mieuna perpelha, / A l’ora de ma mòrt, mentre que pensarè / A l’Albeta que, coma autris còps, aimarè. / M’asemblara me rebondre […] Dins la lutz ròsa e doça, en baisant longament / La que sabiá caçar mon negre pensament. ». Escrich sièis meses abans sa mòrt. Au fons de la malautiá. Coma un crit d’adieu.

E coma un bonur ven pas jamai solet, aquí un autre tresaur bravament requist que l’edicion recenta met entre nòstras mans : la correspondéncia de Lidia Xavièr de Ricard. La « persuasive égérie du Félibrige Rouge » èra coneguda coma una personalitat luminosa e recampaira que s’impliquèt d’a fons dins aquela respelida legadociana de las annadas d’après 1870, e tanben, mai recentament, l’atencion èra estada atirada sus la qualitat de sos poèmas, qu’èra estat un pauc negligida per los critics de son temps. De segur la poesia de Lidia a mens vielhit que la màger part de las produccions en lengadocian o en provençau de son temps, e podèm a bon drech la classar demest los poètas importants de lenga d’Òc. Mas aquí avèm quicòm mai, avèm un autre esmeravelhament, avèm la correspondéncia de Lidia, en francés rai, mas plena de vida, d’umor galòia, de nauta cultura, de finas observacions. Seguissèm antau l’amor romantic entre sa sòrre Joana e August Forés, tragicament acabat per la mòrt de Joana. La vida intensa e plena d’estrambòrds dau parelh que fan Lidia e Xavièr, amb Joana e August. Vesèm desfilar en tela de fons la galariá dels personatges dau moment, Mistral, Fèlix Gras, Aubanèu, Napoleon Peyrat… Mai vius que natura. E vesèm que nòstre « Felibritge roge » se mèscla amb estrambòrd e amistat a la vida dau Felibritge, de sa tota novèla Mantenéncia de Lengadoc, e de la Societat de las Lengas Romanas. Son un tot pichon escachet de joves que vivon dins la lutz de son amistat meravelhosa, de sas amors lindas e de sos projèctes. E coma escriu Lidia « le français est trop terne pour notre vie lumineuse » (22 de junh de 76). Antau se bota, coma disiam, a estudiar l’occitan amb lo pus meravelhós mèstre que se poguèsse somiar : Forés meteis ! Que Mistral dins la letra de 1875 citada mai naut li escriviá : « Vous savez votre langue d’Oc ». Lo vièlh Mèstre saludava l’espelison d’un jove mèstre. E la jove Lidia amb un instint segur se botèt a l’escòla d’aquel jove mèstre. Aprendissatge galòi e apassionat. Que nos vaudrà aquela poesia tota limpida. Dins son libre Ròsa Blin-Mioch estúdia menimosament a prepaus dau poèma « la figuièra » coma Lidia se farga una lenga. Amb quane seriós. En se plonjant dins l’estudi dels trobadors que revira en francés per la « Lauseta », e en aclimatant la lenga musclada e magnifica de son « pairin » lauragués, coma lo sona, sus las ribas de Les, enriquesit de paraulas montpelhieirencas e revestit a la clapassièira amb de finalas en –a e la notacion –iè dau digraf « iá ». Sabèm malurosament que las doas sòrres Wilson defuntaràn tragicament, pro joves, emportadas per la ftisia. Joana en 1877, Lidia en 1880. E que Forés lor subreviurà pas tan longtemps tanpauc, morirà en 1891 e se ditz que l’enterrèron pas alongat mas quilhat drech.

E seguissèm tanben, contada per Lidia qu’èra d’a fons implicada dins aquela aventura, la mesa en plaça de la doctrina politica de Lois-Xavièr de Ricard. Que prepausa en 1877 una reorganizacion politica de la França dins un modèl « fedéralista » (Le Fédéralisme, Paris, 1877 Sandoz & Fischbacher). Aquel federalisme de senèstra que cèrca d’espandir dins de jornals (La Commune libre. Journal socialiste fédéraliste, Montpellier, 1879) es marcat per un socit de la « question sociala », a un contengut mai elaborat que la « doctrina mistralenca ». Lidia collabora d’a fons a aquela elaboracion, e sas letras nos’n donan lo rendut conte plen de vida.

Quana gaug donc d’aprigondir nòstra conoissença d’aquelas doas personalitats ricas e atrasentas, que son de mai dos grands autors de nòstra renaissença. Volriái que, legits e relegits, aqueles dos autors venguèsson de referéncias familiaras a totes los que legisson l’occitan, e que la magnifica lenga dels « Cants del Solelh » venguèsse influenciar e enriquesir l’usatge dels autors contemporanèus.

Mas nos demòra d’aquel quatuòr de personatges « desconeguts illustres » un autre autor de redescobrir : Loís-Xavièr de Ricard. Sa vida es un vertadièr roman. Abans l’episòdi montpelhieirenc qu’influencièt tant l’istòria de l’occitanisme, aviá fondat amb Catul Mendés lo « Parnasse Contemporain », un dels grands corrents poetics de la poesia francesa au sègle XIX, aviá participat a la Comuna, èra estat empresonat, exilhat... E après, lo veirem viatjar en America dau Sud ont aclimatarà l’Idèa Latina que se mesclarà au bolh cultural de la liberacion dels pòbles dau jos-continent, fins a èsser un pauc acaparrat per el e que se doblidèsse que Mistral, Tortolon, Ròcaferrièr e de Ricard ne son los paires…. E de joves coma J Carles-Brun siaguèron los escolans afeccionats d’aqueles grands aujòls, e perlongaràn coma o avèm dich l’idèa dau « Regionalisme » au rebors dau consensus centralista de la França dau sègle XX. I a de documents per ramentar tot aquò. Se pòt tanben telecargar sus gallica.fr l’abondosa òbra literària en francés de Ricard, de mau trobar autrament mas antau accessibla. Mas çò que demòra desconegut es son òbra poetica en occitan que se n’atròba de flòcs d’aquí d’alai dins de revistas e que manca pas de gaubi. D’unes m’objectaràn qu’aquela poesia es « Parnassiana ». E cossí o seriá pas vist que Ricard siaguèt un dels quites fondators d’aquel movement poetic ! Mas justament, se lo Parnàs aguèt en Occitania una influéncia tròp marcada e tròp duradissa, amb Ricard es quicòm mai, sèm pas dins l’aflat dau Parnàs, sèm a sa quita font ! Seriá ben que, tot contunhant de redescobrir Lidia e son « pairin », se desrebondèsse tanben aquel autre grand autor a las raices de tot l’apens lengadocian de la Respelida dau sègle XIX.

[1] Joan Carles-Brun (1870-1946) fondarà la Fédération régionaliste française en 1900. Per el la pensada politica de Mistral demòra fondatritz, e o escriurà dins son libre « Mistral, précurseur et prophète (1930) ». Considera qu’es Mistral, a e bon, qu’es lo paire de regionalista mas las guèrras francò-germanicas qu’uflèron fòra rason tres còps a de reng lo nacionalisme francés faguèron qu’aquel messatge demorèt inaudible….

[2] « Le mot provençal est un vocable étroit qui n’est point conforme à la vérité des dialectes ni à celle de l’histoire. Il est nécessaire de redire — jusqu’à paraître en radoter — que le provençal n’est que le parler d’une seule province, et que la Provence ne passe pas le Rhône. Que dire alors ? Il me semble que pour le langage particulier du Midi, le nom occitanien serait le nom véritable, il ne serait pas si long que celui de Langue d’oc, et embrasserait tous nos parlers (avec celui de la Catalogne) comme le nom d’Occitanie embrasserait toutes nos provinces. Mais de Provence et de provençal il n’en faut point parler hors du territoire de Provence. » (La Lauseta).

[3] http://ideco-dif.com/lyber_pdf/lyber_29.pdf e http://ideco-dif.com/lyber_pdf/lyber_28.pdf

[4] « Des monstres et des gredins »

[5] « Me’n vau mai d’un còp, dins Tolosa, / Per la carrièra del Peiron, / Vèrs Sant-Sàrni, cerqui la plaça / Ont, terriblas, dins la claror, / Fasquèretz ronflar la peirassa […] E vesi Montfòrt descluscat … »

[6] S’adreiça antau a Schiller : « Ta lenga falsa, ò poèta alemand […] Qun es le trobador que ’n pòt èsser gormand ? […] L’asiri tant, ò poèto alemand ! »

(Oc N°118, XIVe tièira 2016, p70-79)