“En burgalhant darrièr los
mots cèrqui la sorga d’un lengatge. Parli d’aqueles mots que
s’endarrièiran sus l’auton a cima d’un brancatge e fan tremolar lo
silenci”. escriviá Joan Larzac dins “La boca a la paraula”
(1971). Es la definicion, de segur, d’un trabalh sus la lenga,
lo qu’apassionèt los escrivans d’òc au sègle XX. E los fraires
Roqueta, apassionadament, èran au còr d’aquela aventura. “Calatz vos, laissatz nos lo
temps de nos tornar fargar una lenga” escriviá Ives.
L’escritura d’una version de referéncia de tota la Bíblia es
tanben aquò. S’acarar a las possibilitats de la lenga per far la
traduccion entre totas las traduccions. Henri Meschonnic
escriguèt de libres entièrs sus la problematica de la traduccion
e se lo legissèm vesèm ben que la traduccion de la Bíblia es lo
nis de la sèrp. Pretzfach impossible e indefugible. Quasi totas
las lengas europèas s’enraiçan dins un tèxt fondador qu’es una
revirada de la Bíblia. Per l’Alemand e l’Anglés aquò’s una
evidéncia. La traduccion de Luther per l’un, la King James
Version per l’autre. Lo Francés fai excepcion. Encara una excepcion francesa. Ni
que i aguèsse de monuments literaris coma la Bíblia de Port
Royal, que de generacions s’i amorrèron, mesclant aventura
esperitala e aventura de la lenga. Estranhament, sabèm qu’en
Occitania dos autors màgers trobèron dins aquel tèxt francés un
modèl de pròsa qu’aclimatèron jos nòstre sorelh: Mistral amb sa
traduccion de la Genèsi (que pren lo latin de la vulgata per
referéncia mas es en cèrca d’un balanç de la frasa que s’apària
a bèles uòlhs vesents amb aquel de las reviradas de de Sacy).
E Max Roqueta, de segur, que refondèt una pròsa d’òc sus las
basas dau lengatge popular de son vilatge amb per referéncia de
pròsa nòbla aquela Bíblia de Port Royal. Que lo colportatge aviá
espandida largament de vilatge en vilatge. Tèxt jansenista, mas
tanben espandit largament dins los cantons uganauds nòstres
abans la Revolucion.
Larzac aviá donc revirat l’Ancian Testament,
revirada pareguda en 2013.
Revirada, traduccion deuriái dire puslèu. Car revirar representa lo jòc que fasèm
totes, de prene un tèxt estrangièr a la braceta e de lo cambiar
en polit occitan confòrme a nòstra idèa de la lenga. E traduire, es se
conformar als estandards exigents de la traduccion modèrna,
qu’encoratja mai la fidelitat estrecha que la fantasiá de
l’inspiracion creadoira. Un trabalh rigorós. E de segur es çò
que faguèt Joan Larzac en s’acarant au Novèl Testament.
Per l’Ancian Testament afortiguèt mai
d’un còp qu’èra èra estat a son aise amb l’Ebrèu, lenga simpla,
a ras de las causas, que l’occitan amb sa flexibilitat podiá
pegar a sa sintaxi sens gaire de mau. Las frasas li venián a de
reng sens tròp de mau. Aquò fasiá un tèxt un pauc sosprenent,
mas de segur en excellent occitan. L’elasticitat nadiva de
nòstra lenga, Larzac ne sabiá jogar amb una mestria totala, pas
ges de besonh de far violéncia a la lenga coma d’unes traductors
en francés dau sègle XX se sentiguèron obligats de far (veire Chouraqui,
Meschonnic, Tresmontant, o encara la recenta “Bíblia dels escrivans”).
Aquò donèt lo gròs volum roge qu’aguèrem entre mans en 2013.
Estonant monument, inausit, sacrificant pas res a l’estetica de
l’escritura, mobilizant amb energia tota la lenga d’òc per pegar
apassionadament a l’originau. Un occitan pas tròp dialectau mas
l’autor es tan pastat de son Roergàs de la region de Camarés
qu’aqueste asaiga de contunh de son rag de vida populara lo
ritme de las frasas. Es aquò l’occitan en 2016, ni una lenga
unica aseptizada ni la multiplicitat dels parlars vilatgeses
replegats sus lors diferéncias de detalh. Una recèrca de
l’unicitat de la lenga jos la diversitat aparenta. E la
diversitat quita d’èsser division e apauquiment, ven riquesa
subrabondosa.
Amb lo Novèl Testament se pausava un autre problèma
que me demandave coma Larzac lo resolvriá. De verai aviam ja un
parelh de reviradas dels evangèlis, la de Xavièr de Forvieras
que Larzac estimava pas tant qu’aquò, la de Cubainas, en occitan
requist, mas basada sus lo latin de la Vulgata, qu’èra adés la
version oficiala. E tanben
la mai recenta, de Cantalausa. Cau ajustar tanben que lo quite
Larzac aviá publicat una “Bíblia dels Dimenges e dels Jorns de
Fèsta” en lenga simpla e franca que demòra un tèxt de
referéncia. Lo Novèl Testament i es revirat quasi en totalitat o
se’n manca pas de gaire. Los occitans pòdon legir la Bíblia dins
aquela version qu’es un modèl de bòna lenga e qu’es totalament
fisabla. Mas aquel biblista d’elèit e comentator sovent
anticonformista aviá dins aquela Bíblia dels Dimenges gardat una
fidelitat menimosa a la traduccion de referéncia utilizada per
la Glèisa Catolica de França. Dins de passatges un pauc de mau
comprene passava lis sus las dificultats, se replegant sus las
solucions consensualas de la traduccion francesa oficiala.
Mentre lo tèxt grèc es bravament dificil per passadas, e se pòt
prestar a d’interpretacions un pauc desparièiras qu’es
interessant de comparar. Subretot quora se tracha de las
epistòlas de Sant Pau, que las frasas i son longassas e
escarrabolhosas.
Dau còp
èra pas question de refar quicòm que retipèsse mai o mens las
traduccions precedentas. Larzac a fach taula rasa de tot aquò,
es repartit dau tèxt grèc brut. Amb una metodologia
interessanta. A pres un grand cartabèl in folio ont a mes en
regard de faiçon sinoptica los quatre evangèlis de tau biais que
cada passatge semblable siá revirat exactament parièr, per
mostrar clar qu’aqueles quatre tèxtes derivan d’un biais un pauc
complèx d’un meteis recit primieirenc de la Passion e d’un
reculh de citacions de Jèsus reculidas per los discípols, la
famosa “Sorsa Q” dels exegètas alemands. S’admet ara que cada
evangelista a mes en forma aquel material comun en i apondent
d’informacions suplementàrias reculidas a d’autras sòrgas, e
tanben qu’aquela mesa en forma finala correspond a
l’espiritualitat pròpia dau rodelet de primièrs crestians que
l’utilizava coma basa de liturgia e de predicacion. Antau una
pichona diferéncia de ton entre cada evangèli, que mòstra un
visatge de Jèsus un pauqueton diferent. De nuàncias, coma au
travèrs d’un prisme. E que fan qu’aqueles tèxtes son
complementaris maudespièch de totas las parts qu’an en comun.
Larzac explica longtemps tot aquò dins una introduccion plena
d’interés que ten 75 paginas.
Larzac reconois que lo grèc evangelic li siaguèt
fòrça mai dificil de rendre fidelament en Occitan que non pas
l’Ebrèu de l’Ancian Testament. Mas i pervenguèt perfiechament. E
i a tanben quicòm mai. Dins mantuna traduccion francesa (o
occitana) atrobam tota una tièira de mots grècs passats au tèxt
latin e d’aquí au tèxt en lenga
modèrna, e que ne pèrdon cap e tot son sens primièr, la
traduccion es venguda a de bon una “escafaira” per parlar coma
Meschonnic. E justament aqueste còp Larzac descrusca de tota
aquela crosta seculara lo tèxt que tòrna gisclar dins tot son
novelum. L’occitan permet aquò. Coma l’”escandalizar” de mau
comprene (“malheur à celui
qui scandalisera...”) que ven aquí simplament “trabucar”.
La frasa reviudada dins son sentit primièr pren una fòrça màger:
“Ai de lo qu’es de per el
que se ven a trabucar” (Mt 18-7; Mc 9-42 et seq), e i a de segur
un molonàs d’autres exemples. De verai las longas frasas dau
tèxt grèc de las epistòlas per venir intelligiblas son copadas,
rasonablament, en mai d’una. Las solucions pescadas per Larzac
dins lo tesaur d’una lenga que conois prigondament, amb l’ajuda
dels rics diccionaris recents de Rapin e de Cantalausa, trason
sus lo tèxt un lum nòu e inedit. Agotan pas las varietats de
sens que se pòdon tirar dau tèxt grèc mas mòstran d’un biais
esbleugissent cossí nòstra lenga es poderosa e trai aquel que i
viu dedins cap a un espaci de pensada e de sensibilitat que li
es pròpi cap e tot. E es antau un tesaur irremplaçable de
l’esperit uman. Causa que, o sabèm, demòra dificil de ne
convéncer lo brave mond en França, persuadits que lo sol
vertadièr tesaur digne d’èsser aparat es la lenga francesa, amai
que per aquò far cau definitivament eradicar sens pietat las
autras lengas dau territòri.
Donc l’evangèli revirat per Larzac es fòrça mai que
çò que se’n seriá pogut esperar. Es un obratge de referéncia que
pòt permetre a quau que siá un estudi aprigondit d’aqueles
tèxtes sens passar per l’entremièja d’una autra lenga. Un
astucios emplec de las italicas permet d’identificar en
legissent un evangèli çò que li es pròpi e çò que li ven de la
tradicion sinoptica. Las traduccions medievalas en òc amb lor
sintaxi deliciosament idiomatica son largament citadas en nòta,
enraiçant antau aquela traduccion modèrna dins l’istòria de la
lenga e de la literatura d’Oc dempuòi sa debuta. E aquò ne fai
un monument de la lenga ont es delicios de s’anar pèrdre a
l’azard dels versets. Per lo cresent aquel exercici se ditz la “lectio Divina”, e per
lo non cresent es simplament una fèsta de la lenga, que, se
pegant apassionadament au grand tèxt fondador de la cultura
occidentala, mòstra dau meteis còp sa fabulosa capacitat
d’expression e sa riquesa. Ges de recèrca volguda d’una lenga
rica o granada, tot lo rebors, mas simplament, en estent
utilizada a l’auçada de sas possibilitats, coma un instrument
eficaç e pas coma un objècte en ela meteissa, la lenga occitana
afortís son estonanta capacitat a emplir totes los camps de la
pensada e quitament a anar “ont lo francés pòt pas anar”
coma escriviá Montaigne que n’aviá mai o mens ja pres la mesura.
E es en ensajant de se pegar a aquel grèc novotestamentari
impossible que la lenga fai mòstra de son potencial. Aquò fai
d’occitan ricament idiomatic, d’una sintaxi fòrça rica e
perfiechament autentica. Un regal de lengatge. Ni que lo
projècte d’escritura siague au rebors d’un projècte literari
estetizant, dins una exigéncia de traduccion scientificament
exacta, coma o ai dich mai naut.
D’aquelas frasas bimillenàrias giscladas tot de nòu
dins l’òrt de nòstra lenga, ne retene una que me fai perpensar,
perqué s’aplica particularament a aquesta pontannada de nòstra
aventura culturala: “Tot
règne sompartit contra el meteis s’arroïna, e tomba, ostal
contra ostal” (p 263, Lc 11, 17). Posquèssem meditar
aquela senténcia terribla, indefugibla. E faire que non
s’endevenguèsse la destinada de nòstre país, coma o desiran
d’unes...
I a tanben d’annèxes abondoses: indèx tematic de
las nòtas, notícias d'autors non-crestians contemporanèus dau
Novèl Testament, cronologia, mapas... Tot es fach per
qu’aguèssem aquí un document de referéncia que nos esparnhèsse
d’ara enlà, pro que saupeguèssem legir l’occitan, tot besonh de
passar per d’edicions en francés dau Novèl Testament.
Antau, grameciarem pas jamai pro Joan Eygun d’aver
tavanejat Joan Larzac per li far revirar la Bíblia en entièr, e
Joan Larzac d’o aver fach amb tant de saupre e de biais. Fòrça
de lengas an de traduccions de la Bíblia, de verai, mas tras que
sovent son pas que de reviradas de l’anglés o dau francés.
Nautres ara avèm, coma las “grandas” lengas, las orgulhosas que
nos espian de tan naut, una traduccion correspondent cap e tot
als estandards mai exigents. A partir dels tèxtes originals per
un especialista d’aicestes qu’es tanben un dels melhors
conoisseires de la lenga d’òc. Una granda avançada, una victòria
dins lo combat per se servar una plaça dins aquel òrt claus de
las lengas vivas que quita pas de s’apichonir.
Joan-Frederic Brun
Retorn a la pagina de l'autor
Retorn a l'ensenhador de la literatura
montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la literatura
dau sègle XX-XXI
Retorn
a
l'ensenhador generau