Una vida per una lenga ?

Mercedes Banegas Saorin, Jean Sibille : Entre francisation et démarcation. Usages hérités et usages renaissantistes des langues régionales de France Carnets d'Atelier de Sociolinguistique N° 13/2020 L'HARMATTAN (2020). ; Florian Vernet : Dictionnaire grammatical de l'occitan moderne (selon les parlers languedociens) Presses universitaires de la Méditerranée, 3na edicion, 2020 (428 paginas) 

Me sembla complementari de parlar a l’encòp d’aquelas doas parucions recentas car l’enjòc n’es de saupre cossí se pòt articular sus la situacion presenta (disparicion de la transmission espontanèa socializada e desvolopament sovent ex nihilo d’un usatge modèrn) una vida per una lenga. Que los sociolinguistas qu’an compausat lo prumièr libre siágan atentius a la diversitat dialectala mentre Florian Vernet, se sap, s’es implicat dins una temptativa de mesa en plaça d’un « occitan comun » de referéncia rigorosament fixat[1], deu pas butar a los opausar. Lo prumièr libre insistís sus las diferéncias entre la lenga « reconquistada » e çò qu’èra la « lenga eretada » transmesa fòra de tota influéncia sabenta… E lo segond balha totas las claus per reinfusar dins la lenga volontàriament reconquistada per los neolocutors tot çò que ne fai un instrument de pensada e de descripcion dau mond unic e irremplaçable.

D’efièch, la garba d’estudis sociolinguistics recampada dins l’obratge de Mercedes Banegas Saorin e Jean Sibille es dins aquela amira preciosa car espepissa cossí los « neolocutors » s’aproprian una lenga qu’es forçadament diferenta de la mirgalhadura ara quasi escafada dels « pateses » parlats. S’amerita una lectura atentiva. S’i veirà d’en primièr que las problematicas rescontradas dins las divèrsas « lengas de França » son sovent las meteissas, e que los escambis entre mond que trabalhan a n’empusar lo reviure son fruchoses. Se vesiá sus lo plan literari, amb l’antologia poetica « Par tous les chemins. Florilège poétique des langues de France »[2] que l’inspiracion e lo ton dels poètas alsacians, bretons, bascos, còrsos o occitans presentava una similaritat espectaclosa. A cada còp dins la lenga minorada se campeja un autre espaci « ont lo francés non pòt anar » amb de mots mai concrets convocats per tornar encantar la realitat.

Lo constat de basa de segur es que i a una baissa dels usatges eretats. L’occitan tradicionalament transmés èra devengut una  parladura de « glotoconivéncia », reservada a un grop claus, per n’èsser la marca. Un « usatge contextualizat ». La « lenga teulat ». Antau las estatisticas sus lo nombre de locutors son pas gaire informativas. Baissa accelerada, o ralentida ? Cossí saber ? Aquelas estatisticas prenon pas en compte l’emergéncia de practicas d’elaboracion que se sonan dau mot alemand « ausbau » prepausat per Kloss. Se dobrissèm un diccionari alemand ausbau se revira per «expansion » mas designa de fach un trabalh de construccion elaborat dins totes sos detalhs. E aquò’s la demarcha dels neolocutors : son animats per un « volontarisme renaissentista » que met en camin lo procès de « linguificacion ». Antau una « lenga volguda » ven se substituir a la « lenga teulat » en camin de desbaruta. E d’esperel aquel procès de « linguificacion » vai au rebors de la dialectalizacion.  Es un procès que pren de temps, a pres de sègles per lo francés. Aquel movement de bastison de la lenga implica la mesa en plaça de practicas normativas, un  « neoestandard renaissentista » que prepausa de modèls. E dins cada lenga minorada aquel procès de normalizacion rescontra pro de dificultats, las nòrmas i son contestadas, aquelas lengas son antau caracterizadas per un estat « polinomic ». En Occitania a costat d’una ponhada d’iperlocalistas que recèrcan de grafias foneticas estrèmas, avèm agut la nòrma mistralenca, puòi la nòrma alibertina, e recentament la proposicion d’« occitan comun » de l’Acadèmia Occitana que se vei a l’òbra dins la revista « Gai Saber » e que Florian Vernet n’es un dels actors. Aitanben l’usatge mai espandit sembla que siá una cèrta diversitat dialectala fortament temperada per l’efièch unitarizant de l’ortografia alibertina, e prenent per referéncia ortografica los diccionaris disponibles. Estat polinomic aladonc.

Mas çò mai important, lo nis de la sèrp, es pas aquí. Es cossí entreténer una continuitat entre la lenga eretada e la lenga reconquistada.  Di Meglio nos mòstra que lo neolocutor escriu sovent mai de tèrmes rars, erudits tot còp, d’unes que la « lenga teulat » aviá laissats de caire, mas que se pòdon retrobar dins los diccionaris. Èra ja lo repròchi que se fasiá a Mistral, que pasmens èra tot lo contrari d’un « neolocutor ». L’« ausbau »  inerent au trabalh de reconquista càmbia forçadament la lenga. E quora se tracha de novèls venguts, de « neolocutors », se vei clar qu’aquela practica d’una lenga en cors de reconquista es caracterizada per una « instabilitat linguistica ». Mai important encara, quora un « neolocutor » escriu una frasa en pròsa, aquela pròsa vai sovent semblar un calc de la « lenga 1 », es a dire lo francés. La frasa es inicialament pensada dins la lenga 1 (lo francés) e transpausada dins la lenga 2 (l’occitan).

Pas res de dramatic fins ara, sufís que lo locutor, a bèles paucs, a dicha de s’imbibir de « lenga autentica », faguèsse progressivament mudar aquel « calc de la lenga 1 » en autentica lenga 2… E urosament se vei sovent.

Lo capítol de Joan Sibille que tracha de l’occitan es de segur aquel que nos pòrta lo mai d’ensenhaments. Ne retirarai lo concèpte de «constrenchas fòrtas ». Son de torns sintaxics familiars a tot locutor qu’a banhat dins la lenga eretada, e que lo neolocutor a de mau a los integrar dins son usatge. Per exemple la defensa, qu’utiliza lo subjonctiu e non l’imperatiu : « lo laisses pas ! ». O l’emplec  larg dau passat simple e dels mòdes « irreals », que lo francés a quasi abandonats… i  a d’estrategias per un neolocutor que voldriá rempeutar sa demarcha personala de « linguificacion » sus l’usatge millenari de la lenga. Es per exemple d’escotar d’enregistraments de locutors naturaus, e tanben d’estudiar e de tornar estudiar, en mai dels bons autors, los provèrbis populars, que son un tesaur de lenga idiomatica.

Aviam dins « òc » una rubrica deliciosa, la de Ramon Chatbèrt « questions de lenga », que nos mostrava en fulheton aquelas « constrenchas fòrtas » coma las sona Sibille. Èra un regal a cada numèro e lo reculh que se’n publiquèt[3], claufit d’exemples menimosament causits, s’amerita d’èsser legit e relegit. E es justament aquí que lo libre de nòstre afeccionat amic Florian Vernet ven trobar sa plaça irremplaçabla, car perlonga aquela mena d’esplech amb un otís exaustiu, sistematic, rigorosament elaborat. E qu’es de tot segur un best-seller, coma o prova lo fach que n’es a sa tresena edicion, causa pas gaire correnta, e cossí tota una pila d’exemplars que se vesiá sus una taula dins la librariá Sauramps a Montpelhièr a fondut a bèl esprèssi.

La presentacion un pauc austèra de l’edicion precedenta laissa plaça ara a un polit obratge que balha enveja de lo legir e relegir. D’assenhalar la polida cobèrta amb una fòto de Georges Souche : una vinha amb las colors de l’auton. 428 paginas que se pòdon atacar per ont voldretz, l’òrdre alfabetic utilizat vos encoratja a aquela libertat. Coma o anóncia l’assaber, lo libre «intègra, en aleugerissent al maximum las consideracions teoricas, los aquesits de la recerca de las darrièras annadas e met l'accent en prioritat sus la sintaxi de l’«occitan larg», comuna en fòrça granda partida a totes los parlars d’òc, dins lo temps e dins l'espaci»… Impressionant. Prenèm la mesura de cossí nòstra lenga es estada estudiada d’a fons, desempuòi un pauc mai d’un sègle, e que son originalitat, crusòl de la pensada, es rigorosament documentada.  Lo prefaci nos rapèla que Florian Vernet es un pedagòg experimentat, e es verai que lo lengatge malaisit de la famosa tèsi de Lafònt [4] a pogut rebutar mai d’un legeire. A la rebors lo comentari gramatical de Florian es clar e de bon legir, tot demorant d’una rigor e precision extrèmas, per tant que ne pòsca jutjar. Sa riquesa en citacions de frasas idiomaticas ne fai un esplech irremplaçable per la pedagogia. Incontornable.

La lenga occitana s’atròba de mai en mai en situacion de poder tornar arborar lo cap, amb lo còrpus dels diccionaris botat en linha per lo Congrès[5] e d’esplechas de correccion ortografica, lo clavièr predictiu occitan per Android que permet de picar de SMS e de mèls en òc sus son telefonet. E mai recentament un esplech de traduccion automatica (https://www.apertium.org/) e un autre de sintèsi vocala (https://votz.eu/) que son encara un pauc rudimentaris mas ja eficaces e en cors de melhorament, e d’obratges que nos permeton de metre en valor las singularitats sintaxicas que rendon la lenga unica demest totas las autras (coma de segur o son totas!).  En utilizant aqueles espleches un novèl vengut pòt aprene l’occitan e lo practicar mai aisidament qu’un còp èra. E jogam qu’es pas que l’acomençament, las tecnicas modèrnas nos van balhar d’espleches de mai en mai eficaces per balhar a la lenga una vida druda e inescafabla. La lenga d’òc dintra dins lo club redusit de las lengas qu’an aquela mena d’instruments modèrnes per las far fonccionar au tresen millenari. De segur, aqueles usatges novèls escafan per lo moment l’aspècte dialectau e l’aspècte polinomic, per fòrça, mas la riquesa de las diversitats qu’avèm eretadas dins nòstre patrimòni trobarà puòi son usatge e sa plaça, de tot segur. Es evident que se tornarà pas remetre en plaça a l’identic l’immensa diversitat morfologica e fonologica dels diferents parlar de « glotoconivéncia » locaus, mas es tanben evident que ges de lenga es pas totalament unifòrma, e que l’enjòc de la diversitat linguistica es justament de promòure aquela diversitat qu’enriquesís las possibilitats de la pensada umana. E una granda originalitat de l’aventura culturala occitana es aquela diversitat, qu’escapa a tot centralisme, e ne fai una de las riquesas. E benlèu aquela singularitat contribuís a la rendre atrasenta. Adonc cau pas que lo trabalh d’«ausbau »  abotiguèsse a la copar de sa saba viva ancestrala e a ne far un instrument perfiechament liscat,  freg, que carregèsse ges d’emocion. E qu’aguèsse pas pus res d’atrasent. Mas justament quand nos immergissèm dins lo libre de Florian Vernet sèm rassegurats. Vesèm dins totas sas nuàncias las potencialitats que nos porgís nòstra lenga per abraçar los monds reals e imaginaris a son biais. La vertadièira reconquista de la lenga es pas de retrobar las diferéncias qu’existissián de vilatge a vilatge, es de reinvestir dins la vida vidanta aquel tesaur de sintaxi idiomatica. Causa de mens en mens utopica a flor e a mesura que los espleches per o far se desvolopan.

Joan-Frederic Brun

(OC, n°139, XIVe tièra, decembre de 2021 pp74-78)

Retorn a la pagina de l'autor
Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la literatura dau sègle XX-XXI
Retorn a l'ensenhador generau