L'occitan en guerre Louis Bonfils - Lettres à Pierre Azema (août 1914-décembre 1916). Editadas per  Guy Barral, Presses universitaires de la Méditerranée, 2015.

« A l’ora d’uòi i a pas qu’un teatre que deu comptar : es lo onte se jòga lo pus grand drama ».. aquí la darrièira frasa de la correspondéncia de guèrra dau montpelhieirenc Loís Bonfils. Correspondéncia demorada desconeguda un sègle de temps, e que pareis ara amòr au trabalh d’edicion de Gui Barral[1]. Gui Barral que nos aviá ja fach descobrir de letras inedichas de l’abat Favre a son nebot que permetián de reconstituir un veritable roman picaresc au sègle XVIII[2].

De segur pas qu’aquò seriá ja un eveniment. Bonfils èra un jove felibre plen de promessas que moriguèt a la guèrra sens aver pogut balhar a nòstra literatura l’òbra qualitadosa que se’n seriá pogut esperar. Se’n pòt trobar una peça risolièira « Jot un Balcon » qu’escriguèron a doas mans amb Pèire Azemà[3] e qu’aguèt un franc succès popular abans la guèrra. E de pròsas dins los jornalets felibrencs de l’epòca (mai que mai « lo Gal », jornal en occitan dels lengadocians jot los drapèus de 1916 a 1920…) que mòstran a bèles uòlhs vesents un talent segur de prosator. Mas una bala alemanda copant sa carotida, la velha de l’armistici, trenquèt aquela trajectòria aprometeira…

Bonfils e Pèire Azemà èran dos amics dau meteis temps que reprenián lo flambèu de l’aparament de la cultura d’òc a Montpelhièr au començament dau sègle XX. La renaissença d’òc dins aquesta ciutat s’es deslargada amb un retard d’un quinzenat d’annadas se comparam a la Provença, mas a fach flòri tant e mai amb la còla de la « Societat de las Lengas Romanas » que lancèt un estudi exaustiu de la lenga anciana e modèrna e de sa literatura populara e sabenta. E los actors d’aquel prètzfach immensa avián volgut tanben enauçar lo lengadocian, e mai precisament lo  dialècte de Montpelhièr, en lenga literària a costat dau provençau mistralenc. Èran estats rejonchs per una pichona còla de jovents qu’avián fondat lo « Felibritge Roge » a quau devèm una tièira d’idèas decisivas per nòstra renaissença, coma l’idèa de ne tornar a l’ortografia istorica de la lenga, l’idèa de sonar Occitania l’ensèms dels païses d’oc e occitan o occitanian la lenga, la popularizacion de l’albigeisme…. Azemà e Bonfils an crescut dins aquel ambient, influenciats per los grands ainats Ròcaferrièr e Loís Xavièr de Ricard,  e an seguit amb estrambòrd dins son projècte de renaissença maximalista lo capolièr Pèire Devoluy. An una granda ambicion per la cultura d’Òc e lo Felibritge.

L’ensèms de letras que se publica uòi nos mòstra clarament que Bonfils, « Filhon » coma lo sonavan sos amics, sap escriure, lo legir es un regal. Pròsa nerviosa, expressiva, escarrabilhada, sèm a la fèsta. La lenga es familiara e populara mas emplegada amb elegància e precision. Una lenga totala, per tot dire.  L’estil de Bonfils sembla fòrça a aquel d’Azemà, çò qu’es logic perqué an totes dos banhat dins la meteissa lenga populara parlada e de segur an caminat ensèms dins lor trabalh de reconquista d’una lenga escricha que siá una vertadièira lenga de cultura. Dins la continuacion dau montpelhieirenc de l’abat Favre e dels autors de la fin dau sègle XIX. Mas en lo plegant a son biais, en lo rendent mai leugièr, mai expressiu, mai eficaç. E me sembla que Bonfils se destria d’Azemà per una lenga encara mai incarnada, emotiva, escarrabilhada. Avèm aquí un tèxt d’òc de qualitat. De mai sembla que siá la sola vertadièira correspondéncia de guèrra en occitan que nos aja laissat aquela epòca ont de miliassas de letras pasmens transitèron entre la linha de front e lo país.

E es aquí lo fach. Que d’èsser estada escricha en occitan fai pas solament una singularitat d’assenhalar d’aquela pròsa. I a quicòm mai. L’occitan es la lenga sauvatja e desliura que sabèm, que vai ont lo francés de còps que i a ausa pas anar, ja Montaigne o disiá,  tota una antiliteratura entre los trobadors e nautres n’es la pròva, e çò que s’escriu ara n’es un polit perlongament. « Langue indomesticable », escriviá Castan a prepaus d’August Forés.

E las letras de Bonfils dich per escais Filhon ne son una autra illustracion espectaclosa. Gui Barral a analizat perqué Pèire Azemà que n’aviá en 1918 alestit una causida per l’edicion, la publiquèt pas jamai. L’occitan balhava a Filhon una libertat d’expression totala. E çò que disiá a son amic dins lo terrible ambient de las trencadas podiؘá pas pus èsser recebut per un public d’après l’armistici, dins un ambient d’union nacionala  e de patriotisme unanim. Partit au front coma totes los joves de 1914 « la flor au fusilh » Bonfils aviá lèu descobèrt doas causas que digús li aviá pas anonciadas. Que los alsacians e los lorrens èran pas talament preissats d’èsser desliurats de la dominacion alemanda, annexion e assimilacion benlèu pas tant opressivas qu’aquò, e que l’arribada d’aqueles liberators los regaudissiá pas d’a fons. E puòi que l’opinion generala dels franceses dau Nòrd èra que los miegjornaus dins son ensèms an pas ges de coratge a la guèrra e que lor coardiá fai pèrdre de batalhas. Tot lo temps que passèt a la guèrra Filhon trabalhèt a luchar contra aquel etnotip racista dau miegjornal pauruc e faus. Li vauguèt quitament de passar en conselh de guèrra per s’èsser opausat a un oficièr que quitava pas de repetir aquela sansònha insultanta. Mas lo procès virèt pas coma o auriá cresegut l’oficièr miegjornalofòb, que siaguèt el condemnat als arrèsts mentre Filhon ne sortiguèt mai emblanquit que la nèu.

Lo tèxt nos fai viure en dirècte los eveniments. Non pas son debanar cronologic precís, mas cossí los viu lo narrator, actor inserit au pus dintre de l’accion combatenta. De còps trist e vergonhós d’aver sauvatjament massacrat d’enemics dins una trencada « tròp vièlhs o tròp joves » per se saupre aparar eficaçament. D’autres còps pres per l’ambient guerrièr e languissent de se far tornarmai de « brochetas d’alemands ». Sovent i a la gaug e lo rire de la joinessa, maugrat l’orror, aqueles joves que morisson an vint ans… Vivon l’orror en gardant lo sens de la joguina. Aiman la vida. I a de paginas quasi poeticas que despintan de scènas vistas, Bonfils a lo talent de la descripcion, en quauques mots ben causits vos i cresètz. Avèm aquí jot aquela forma un document poderós, inoblidable, sus lo viscut de la guèrra.

Tal coma es, es lo manescrich apreparat per Azemà après la mòrt de son amic e non las letras dins son entièr qu’avèm. Podèm a bon drech pensar que i aviá un projècte literari vertadièr dins aquela correspondéncia, e que justifica lo trabalh de mesa en forma de l’amic demorat vivent. Bonfils escriviá a Azemà lo 7 de junh de 1915 : « Tot çò que t’escrive es ben, siága ne solide, mon caièr de nòtas, onte vendrem refrescar nòstra mementa […]. Devèm escriure fòrça e los que demoraràn e nos legiràn rendràn justícia a los que son tombats chanudament per d’autres » (p 60-61). Ara seriá de segur interessant de retrobar los originals de las letras e de saupre çò qu’Azemà ne copèt, e que benlèu es interessant tanben. Causas tròp personalas, o encara mai safranosas, impossiblas de dire a un public de 1920 ?  Coma se tracha aquí d’una edicion scientifica, lo tèxt es dins l’ortografia montpelhieirenca de l’epòca, es a dire una grafia fonetica amb las finalas en –a qu’anóncia la grafia alibertina. Mas me sembla per totas las rasons qu’avèm dichas qu’es un bèu classic que caudriá botar en grafia referenciala dins una edicion de larga difusion per li balhar lo lectorat larg que s’amerita.

Joan-Frederic Brun

Retorn a la pagina de l'autor
Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la literatura dau sègle XX-XXI
Retorn a l'ensenhador generau