Quauques itineraris aiguèstres dins l'aventura poëtica occitana de
Felip Gardí.
Charradissa dau 1/3/2002
Lo divendre prumièr de Març de 2002 a la Bibliotèca centrala de Montpelhièr se debanèt un collòqui titolat "lo poëta escondut", consagrat a l'escrivan Felip Gardí, ont intervenguèron Frederic-Jacques temple, Max Roqueta, Clara Torreilles, Robèrt Lafònt, Maria-Joana Verny, Joan-Glaudi Forêt, Josep Maria Vila, Enric Prat, Magalí Fraisse, Silvan Chabaud, Joëla Ginestet, Joan-Ives Casanòva, Jep Gouzy e Rotland Pecot. Mon intervencion (çai dejota) èra consagrada a la tematica de l'aiga e de l'imois omnipresenta dins l'òbra dau poëta...
Quauques itineraris aiguèstres dins l'aventura poëtica occitana de Felip Gardí.
Cau d'en primièr remarcar las datas. 1965: l'Ora de Paciéncia; 1966: Laberint: Gardí, nascut en 1948, a donc dètz-e-sèt ans quora apareis sus la scèna de l'escritura d'òc. E ni per aquela, çò qu'escriu, d'intrada, a pas res de juvenil. Es ja de Gardí, vòle dire de poësia plena, solelhosa, trebolaira e madura. Coma quitarà pas pas de ne publicar puòi tot de lòng dau tèrç de sègle que vai seguir. De tot segur, d'annadas de trabalh sus la lenga d'òc dins çò qu'a de mai sauvatge, de mai plegadís, de mai estranh, coma o sabèm, faràn evoluïr lo biais d'escriure dau poëta, e melhorar son otís d'escritura. Osca. Mas de tot segur i a pas ges de rompedura dempui 1965. Totescàs una pichona parentèsi dins la pontannada 1968-75 ont, coma tot lo mond, Gardí se sentís un pauc obligat de metre mai o mens sa pluma de poëta au servici de l'engatjament occitanista. O fai pas d'a fons, sai que. Solament una nuància dins lo tòn. Un ensag de fugir l'estetisme. Mentre son estetisme èra pas ornamental, èra la quítia matèria de sa poësia, èra en son dintre que se congreava tota la significança de l'òbra. Aquò nos donèt Cantas rasonablas (1968), Caramentrant au mes d'agost (1969) e Boca clausa còr (1975). Per o dire verai, aqueles tres reculhs mai "engatjats" demòran de vertadièrs libres de poësia, sempre de bòn legir. Gardí i es totjorn Gardí, òme de larga cultura e de sensibilitat refinada, poëta cap e tot. Mas caudrà esperar l'intrada de las annadas Mitterrand, ont tot d'una se damoça completament l'occitanisme "revindicatiu", per la parentèsi se clausiguèsse. E que Gardí nos donèsse a de reng dos grands libres ont, enfin, se retrobarà dins tot son ample çò qu'èra en grelh dins los tèxts de joinessa : aquò serà Lo Païsatge endemic (1982) e Dançars dau pofre (1985). Dos grands monuments de la poësia occitana dau sègle XX, crese que cadun ara ne pren la pagèla. D'abòrd que, a comptar dau sulhet de las annadas quatre vint dau sègle, Gardí s'avança, deliure desenant de tota ingeréncia ideologica dins son art poëtic, dins l'univèrs oniric prigondament originau que nos anonciava dins sas òbras de prumièira joinessa e que vai largament explorar dins las vint annadas que van seguir. Per lo plaser dau legeire, e per l'onor e la dignitat de la literatura d'òc.
Tre la debuta de ma descobèrta de la literatura d'òc, devèrs 1970, descobriguère los poëmas de Gardí, los de la pontannada 1965-68: òbra de joinessa estranhament plena e madura. E i tornère sovent. Son de tèxts que se pòdon legir e relegir, de tot segur, sens que jamai se siága fach lo torn de son mistèri. Deve confessar que de descobrir aquela exigéncia d'escritura, aquel biais de prene cada paraula occitana coma una belòria rara e de l'auçar a cima de sa significança e de son poder d'evocacion, me pivelèron. Era quicòm que me semblava a despart dins las letras d'òc, quicòm que desvelhava en ieu aquel fremin, aquel desvari, aquel estonament embelinaire que vos pren quand vos acipatz a la poësia veraia. Una perlongament d'aquela trajectòria requista dels poëtas provençaus dau sègle XX coma Eissavèl, Sullí André-Pèire, Lafònt, Espieu, Allan... mas amb quicòm de fonsament nòu dins lo rapòrt amb la lenga.
La poësia d'òc veniá dins las mans de Gardí una immensa passejada dels cinc sens dins un païs misteriós, comol de colors, de musicas, d'odors, de voluptat, de paur, de desespèr, de sòmi, d'estranhs ressòns, de rebats desaviants. Un païs encantat, un païs de fadariá. Bastit tragicament sus l'òrle dau void, sai que, mas tanben meravilhosament viu. Bategant d'emocion sensuala. De verai, ni per i passejar amb delicis dempuòi trenta ans, deve avoar d'intrada, e mai o far ben clar, que, d'aqueste païs, n'ai pas las claus. E mai benlèu es aquò justament que me pivèla. Me pèrdre dins de camins incomprenables, atraversar de nogalhs d'emocion tanlèu tornats a son mistèri sens fons.
M'excusaretz de cercar un fiu director un pauc ninòi per ensajar de descriure un itinerari de lectura dins aquel continent desconegut. Coma los explorators dins las sèlvas tropicalas, vau ensajar de seguir lo fiu de l'aiga.
La rason d'aiçò, es qu'aquela aiga, l'atrobatz pertot dins l'òbra. D'en primièr en element dau decòr, dins de païsatges de ribeirés marin, de sèlvas trempadissas, de paluns... Mas es fòrça mai qu'aquò, e detràs la semblança, me sembla qu'a dins l'òbra una importància autra qu'ornamentala. Crese, e vau ensajar d'o mostrar, qu'es un element important d'estructuracion de l'espaci poëtic, amb de significacions multiplas.
D'en primièr, sufís de dobrir quane reculh que siága per la retrobar omnipresenta. Las cantas rasonablas se dobrisson sus una
Odissèa sènsa sau
quora s'estelejan d'images ancians
lei mars vièlhas
seis èrsas sènsa sau...
Tot parièr Dançars dau Pofre, que comença amb aquesta definicion de l'animau emblematic dau reculh, lo pofre, simbòl movedís, ambigú, polivalent, que pòt representar la vida, la lenga, la lenga portaira de vida, lo bategar chucós de las jaças inconscientas de l'èime dau poëta. De qu'es lo pofre de Gardí? Escotatz aiçò:
Es fiu de luna
dins lei nuechs marinas
E poiriam contunhar longtemps. Au fiu de las paginas l'aiga, l'imois, la trempadura, tòrnan jos mil formas diferentas qu'es pas aisit de ne comprene la significança. L'inventari ne seriá lòng, e benlèu sens tròp d'interés, que cau de tot segur cercar mai prigond de qué tot aquò representa.
Dins "lo païsatge endemic" podèm legir aiçò: es, ço crese, una prumièira clau:
"La paraula es tant plegadissa coma l'aiga".
D'en prumièr, l'aiga es donc a bèles uòlhs vesents una metafòra dau lengatge. Quane lengatge? Aquel que lo poëta cèrca de fargar tot de lòng de son òbra. E lo seriós d'aquel prètzfach es afortit, au portal de l'òbra, dins aquela frasa de l'ora de paciéncia:
... "semenar dins li sòrgas di pluèjas e di vènts lo voler d'un pòble".
L'aiga representa donc l'ideala fluiditat d'aquel lengatge reconquistat, desliure, desliuraire. Mas aquò vai mai luònh. Que, simbolicament, aquela aiga assimilada a la vida retrobada dau lengatge, es tanben d'esperèla un simbòl de vida e de possibilitat de viure.
Una lenga
desconeguda
amagada
dins la saba de l'ora...
Aquò se retròba a mai d'un endrech:
"paraulas deis
alas pesugas
que beviá la tèrra neblosa"
Que, en rèire-fons, tòrna per passada, subliminau, lo messatge de la set. Lo païs ont sèm, vòle dire lo païs verai, es un païs de set. Lo païs dei castèus de la sabla, ditz lo poëta. E tot lo trabalh dau poëta es de rebastir dins son espaci oniric un païs viu, un païs ont se posquèsse dire:
lo mond es aiga saborosa...
E lo temps de la creacion poëtica se pòt adonc comparar, se ne cresèm las "Cantas rasonablas", a aquel
jorn biblic
que l'aiga e la tèrra se son mescladas...
E lo poëta sómia que son pretzfach capitèsse. Qu'aladonc:
seriá pron d'un deluvi de preséncias.
Mas sap que sèm pas qu'au lindau de l'aiga, un luòc de potencialitats ont aquela vida se pòt concebre, mas res es pas complit d'a fons, res es pas ganhat a de bòn, tot es en potencialitats, en nuàncias. Dins l'Ora de paciéncia, tòrna coma un repic lo tèma de la saba dau silenci. Que s'apària, ço crese, amb aquela nocion d'una aiga principi de vida, mas, secrèta, esconduda, inaccessibla. Coma aquel "èr gelat dei primieris aigas de la nuèch". A prova? L'aiga es tanben ligada au tèma de la sòm e dau sòmi.
Quala bèstia bauja
cercarà encara lo castèu dei sòmis
en aquélei tèrras de pluèja?
O encara
la blanda somiaira au fons d'un potz...
E tot parièr l'aiga se fai doça pluèja. A l'encòp principi de vida e marca de sàvia malanconiá.
La pluèja que faunha lei nàuteis estèlas encadena a la ròda de sei desirs...
Qu'aquela aiga, ni per èstre incèrta e leugièira, es principi de vida, aquò's clarament mostrat per tota una tematica d'umiditat vegetala e de bèstias aiguèstras, que ne destacam aicí quauques belòrias. Una olor secrèta de fuèlha, lei figuieras [que] bevon son orjòu de luna, lei fruchas poiridas dau desir... E la blanda au fons dau potz, lei sabauds, lei cauquilhatges de la nuèch [que] son tot traucats d'abséncia. E tanben aquélei pichòts pèis d'argènt dins la cabeladura de la mar...
Poiriam contunhar longtemps dins aquela endrechièira. Qu'un mèstre simbòl, la mar, ven renfortir per passadas, per èrsas diriái, la tematica aiguèstra. Quora se tracha de mar, de tot segur, se parla tanben de sexualitat, de maternitat, d'irresistible vam de vida.
... es vengut lo
temps dei nàutei legèndas de la mar...
... lei tempèstas
dau sang
s'estrifan...
... sèxe badièr mar destermenada...
... Femna e foliá
mar de jòia gausida...
Sabe pas s'es aicí que me cau plaçar la tematica tanben recurrenta de la sau [vendemiaire deis uèlhs de sau... la dralha dei montanhas de la sau...]. Se poiriá imaginar qu'es un simbòl de set, mas sentisse mai aquela sau Gardinenca coma un tèma positiu, emprenhaire, que s'apària amb lo de la mar. La sau dins la simbolica de l'orient antic es apetís de saviesa, marca d'aligança duradissa, resisténcia a las influéncias marrifas, fòrça detersiva e purificaira... Mas aquò nos menariá fòra nòstre camin...
Aitanben, n'arribam plan planet a las ambivaléncias dau tèma. O per parlar coma lo poëta el meteis: l'aiga e lo revèrs de l'aiga. Que l'aiga es tanben principi de poirenca, de molièira palunenca, d'incertesa. La palús estent, d'alhors, a bèles uòlhs vesents, un simbòl sexual un pauc trebol:
... èrbas secas
empalunadas
d'inchalhèntei consentidas...
E aquò me fai pensar que en 1972 o 73 que rescontrère d'en primièr Felip Gardí, trabalhava a un projècte d'edicion dau poëma "l"Estanh de l'òrt" d'Alexandre Langlada. L'edicion sortiguèt pas, me rapèle pas mai perqué, mas en 1989 Gardí aguèt l'escasença de parlar d'aquel tèxt dificil e enfachinaire qu'aviá estudiat de pròche. E çò que ne ditz trai un pauc de lutz sus sa quítia òbra qu'es tanben un luòc ont lo païsatge se fai miralh de la lenga. Tant coma Langlada, Gardí gaubeja dins sos tèxts poëtics una òbra de lengatge. Valent a dire una representacion sensibla dau mond au travèrs de l'abondància infinida dau lengatge. E pintra un païsatge a l'encòp viu e mitic, representacion carnenca de la destinada dels èssers, enrabalats dins un movement que los recampa e mai los subronda... E se l'estanh (dins l'òbra de Langlada) es la forma reflectida d'una destinada sens bolièiras (l'expression es de Gardí) los païsatges aiguèstres d'aquel quite Gardí, a las confinhas dau verai e dau sòmi, pòdon èstre definits exactament parièr...
De verai, i a pas gaire mai de parentat entre las vastas frescas solaras o tempestosas dau grand lansargòu e las seuvas desaviantas de nòstre poëta dau païsatge endemic e dau pofre, relevant aquela correspondéncia subtila entre lo païsatge, la lenga, e aquel balanç de la vida entre voluptat e desvari... Mas la facieta palunenca dau tèma aiguèstre nos a bailat l'ocasion de far aquela pichona remarca.
Mai important, sai que, es que la palús dins lo païsatge gardinenc marca lo passatge a l'ambivaléncia de l'aiga. Qu'es tanben marrida. Mai d'un còp, l'idèa de se negar, mai o mens explicita, reven jos la pluma dau poèta.
... ò benlèu se
vai negar
au solelh colc d'una abséncia...
Rementem nos que Boca clausa/còr se dobrís sus aquel image:
..i a l'aiga e de
l'aiga la paciéncia definitiva
èstre lo còs que dins l'aiga s'afonsa...
Aquelas visions de negatge carrejan pas tròp de bròda ni d'esglai. Lo negatge dins lo tèxt de Gardí es pas un aneientiment dins l'orror de l'estofament au fons d'un gorg d'aiga. Se negar, rai, mas sens ges de desespèr? Coma una mena de sòm, un retorn au sen mairau:
...fai temps que
dormisses
dins lo ventre sedós de l'aiga
mon oblidada...
Car dins lo negatge, curiosament, i a pas l'aneientiment, s'entrevei a un viure misteriós que se perlònga:
...la patz granda di
vòtz
desfachas sota lei flumes...
Tot aqueles imaginaris ambivalents carrejats per l'aiga an la fluiditat dau sòmi, mas carrejan una energia positiva, un vam de reconstruccion testarda d'un espaci sempre en balanças sus lo non res.
siáu segur de l'aiga anciana que monta a la poncha di fulhatges
L'autor nos donava a legir, dins Boca clausa/còr, aquel art poëtic que podriá èsser una clau de la tematica aiguèstra:
"èstre l'indefinit de l'èsser"...
Se pòt fin finala considerar que l'aiga es un simbòl de l'escolament dau temps. Se vesiá ja dins l'Ora de Paciéncia:
Lenta pluèja
nusa d'aiga
que trauca l'espaci
Mai ont rajarà
l'aigatge de cada ora ?
Mas aquel temps a quicòm de tragic. Escapa, manca, fugís: coma aquelas
pèiras que lo temps
rotla
au lièch d'una ribièira...
E aquò s'apària amb çò que Gardí entrevei dins l'òbra de Max Roqueta, quand i descriu lo mond que "s'enfugís sens escapa mentre venèm nautres un element objectiu de sa fugida"...
Cossí concluïr aquela passejada dins lo misteriós païsatge dels poëmas de Gardí? De tot segur l'aiga resumís pas de ges de biais la mirgalhadura infinida dels tèmas e dels images portaires de significacions grèvas, misteriosas, ambivalentas. Se poiriá prene lo vegetau, lo cèl, la tèrra dessecada, lo reine animau dins sa saviesa entristesida... E aqueles tèmas benlèu nos menarián sus d'autras dralhas, cap a d'autres orisonts. Tot es a descobrir dins aquela òbra, uòi qu'enfin se pren consciéncia de sa coëréncia, de sa prigonda singularitat, de sa densitat, de sa fòrça, de son importància dins l'istòria literària d'aqueste darrièr tèrç de sègle en cò nòstre.
Joan-Frederic Brun
Retorn a ma pagina d'autor
Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca
d'òc
Retorn a l'ensenhador generau