La tençon entre Raimon e Lantèm.... dedicada a la misteriosa "dòna Salvagia de Londre"
Lo romanista Camil Chabanneau dins sas biografias dels trobadors (Hist Gén Languedoc Tòm X p 286) nos apren l'existéncia de la trobairitz Lisa de Londres, que n'avèm pas que tres vèrses en version italianizada, e apond aiçò "une dame appelée Salvagia de Londre est choisie pour juge d'une tenson entre Raimon & Lantelm (Bibl.nat. ms 15211, f° 77). " Se seguissèm mai Chabanneau, aquel luòc de Londre es sai que de "Londres (Saint Martin de) arrond. de Montpellier".
Coma o marque a ma pagina sus los trobadors e las familhas de Ròcafuòlh e d'Andusa, aquelas Dònas de Londre dins la pontannada 1150-1220, devián èsser, au mens per aligança, de la familha de Berard o de Montoliu.
Mas quau son Raimon e Lantelm? Se consultam la tièira completa dels trobadors en i cercant de Lantèlms, i rescontram dos poètas d'aqueste nom: Lantelm (marcat coma estent d'Itàlia??): conegut per 1 sirventés (que Lanfranc Cigala i respondrà) e 1 partiment; apareis dins Chabanneau op cit pp 286, 364, 376. Es lo que nos interessa. E tanben un autre, Lantelmet d'Agulhon (o del Aguillon), trobador agenés conegut per 1 sirventés (pp 327-364). Lantèlm tençonèt amb nòstre Raimon (peça çai-dejota) e amb Lanfranc (Cigala?), trobador italian ben conegut. Aquò pòt laissar pensar que visquèt, coma tantes mai, en Itàlia. S'es amb Lanfranc Cigala que tençona, aqueste trobador important es un personatge conegut que cantèt dins la pontannada 1235-1257. E nos baila dins aquela peça un retrach satiric pebrat e marridàs de Lantèlm que debuta antau: "Lantelm, qui·us onra ni·us acuoill / a pauc de scienza". I ditz: "q’en vos no trob’om mais orgoill / ab desconoissenza ", etc... La descripcion entièira vau lo còp... Lantèlm se'n crei, s'ufla coma la granolha de la faula, mas conois pas res ni a son mestièr ni... a la lenga d'òc! Es "nec, bavec, pec e cec". A l'èr trist quand canta, e son cant ven antau una "peniténcia"! Etc... E pasmens Lanfranc explica qu'aima Lantèlm, qu'es son amic. Mas vaudriá mai que cantèsse pas, que de son cant ne faguèsse abstinéncia!
Se furnejam dins la tièira numerosa dels Raimons ne trobam 37: (in: Chabanneau op cit p 376-380) 1) tres Raimons anonims, dont lo nòstre que poiriá èsser tanben un Raimon anonim que tençona amb rodrigon e pren per jutge de la tençonun nommat Guigon o Berenguièr; 4) Raimon d'Alairac (1325); 5) Raimon d'Anjau (1120-1200); 6) dos Raimons d'Avinhon dont un revira en òc la cirurgia de Rogièr de Parma; 8) Raimon Beneyt (1471); 9) Raimon Berenguièr V de Provença (1209-1245); 10) Raimon Bistortz (d'Arles) en 120; 11) Raimon Bisòrt de Rosselhon; 12) Raimon de Castelnou; 13) Raimon de Cornet; 14) Raimon de Dufort; 15) Raimon Ermengaud de Besièrs; 16) Raimon Estaca; 17) Raimon Feraud; 18) Raimon Gabarra; 19) Raimon Izarn; 20) Raimon Llull; 21) Raimon Menudet; 22) Raimon de Perilhos; 23) Raimon de Puybusqua; 24) Raimon Rigaut autor d'una peça "fort libre"; 25) Raimon de las Salas, marselhés, vèrs 1215-1230; 26) Raimon Stairem (1468); 27) Raimon V e Raimon VI de Tolosa; 29) Raimon de Miraval; 30) Raimon de Tors de Marselha;31) Raimon de Tors; 32) Raimon IV de Turena; 33) Raimon Valada; 34) Raimon Escrivan ; 35) Raimon Gaucelm de Beziers; 36) Raimon Jordan vicomte de Sant Antonin; 37) Raimon Vidal de Besalú.
Entremièg los Raimons calhòls que poirián aver tengut lo ponch de vista dau Raimon de nòstra cançon, Raimon de Durfòrt (protagonista de la contèsta de truc Malec e de Na Ena amb Arnaut Danièl) sembla un pauc ancian. Raimon Rigaut, lo trobador coquinòt (mas pas tant qu'aquò fin finala) dau sègle XIII que discutís los meritis respectius de l'amor dau don o de l'amor dau con es un autre candidat interessant, mas sembla un trobador mens biaissut dins sa tecnica versificaira que lo Raimon anonim de la tençon. Raimon Rigaut (editat per Bec dins son "Burlesque et Obscénité...") clama qu'aima potonejar. Aima una famna mai per sa boca risenta que per son iranhàs. Lo poton sus la boca abrasuga l'amor mentre "lo con amòrta lo talent". Aquel rasonament poiriá s'apariar amb lo dau raimon de nòstra tençon quand descriu coma desirabla la situacion de l'espós enganat que consèrva lo drech de baisar tant que vòl son esposa...
Per ne tornar a Lantèlm, sa preséncia en Itàlia a l'epòca ont cantava Lanfranc Cigala l'empacha pas d'èsser estat en Occitània. Es de notar per exemple que dins aquesta tençon amb Raimon, Lantèlm emplega de gasconismes: p. ex. treig per trai (v. 4)... Poiriá èsser gascon, aver frequentat las corts dau Bas Lengadòc encara esparnadas per la crosada, e èstre puòi estat en Itàlia coma tant d'autres, coma Aimeric de Pegulhan, Guilhèm Figueira, Uc de Sant Circ, Raimbaut de Vacairàs.... Lanfranc l'acusa d'èsser estat cantar dins de corts dau Nòrd ont conóisson pas res de res au trobar, coma la de Gui de Nantoill, e lo país Breissan, part Oill, es a dire probable la Bressa, país de lenga d'òil. Enlai an pres la bramadissa maubiaissuda de Lantèlm per cant provençau: "de qe·m desagenza,/ qar ill prendon vostre jangloill / per chan de Proenza". De qué vòu dire? Que Lantèlm parla pas un bòn occitan? Un occitan, de tot biais, mens bòn que lo de Lanfranc? Perqué es Italian e a mau estudiat la lenga? O, puslèu, ço pense ieu, perqué es gascon, amb quauques gasconismes dins son lengatge coma se vei dins la tençon?
La doas dònas presas per jutges son Selvatja de Londra e Binia de Canas. L'ortografia d'aqueles noms sembla mausegura. Lo manescrich de Bernat Amorós (utilizat aquí) dòna "saluaria da landron"e "binia de canas". Landron puslèu que Londra pòt far pensar a "mansus de Landro" per lo Landre (Gard), e a l'estanh de Landre dins la Crau. Canas es de segur una ciutat provençala mas tanben un toponim dau Gard (locus de Cannis). A Candilhargues dins l'Erau, un autre locus de Cannis es atestat tre lo sègle XII. Eran de bens nòbles masq la jove donzèla en question èra pas forçadfament d'estraça aristocratica. Es puslèu celebrada per sa jove beutat totescàs espelida que per son reng social: se ditz "qu'adés gença" (es a dire qu'ara s'apolidís)... Quane es son pichon nom? Binia? Una varianta de Beneita o Benedicta? Lo vèrs seriá garrèl se se prononciava pas en tres sillabas: Binïa...
De fach, i a una edicion critica d'aquela tençon dins lo bèu libre de BERTONI G: I trovatori d'Italia (2nda Ed, 1967 pp475-477) e l'egrègi romanista italian ne reten que cau escriure los vèrses antau:
"Na Salvatia de Londr'on iois comenza
...
Na Binïa de Canas c'ades genza"
A trabalhat sus dos manescriches. Mençona en nota infrapaginala que se legís tanben dins los manescriches "nasaluagia de londre" o "landro", e "labinia de cauais".
S'admetèm amb Chabanneau que Selvatja es una dòna de Londra en país montpelhieirés, castelana d'un terraire disputit entre los còmtes de Mauguiò, los Guilhèms de Montpelhièr, e los Raimons de Tolosa, devèm notar qu'es vantada per sa "veraia conoissença" dels usatges corteses. Ne podèm tirar qu'a frequentadas las corts importantas de son endrech. Lantelm, que sosten lo ponch de vista dels aimadors adultèrs, la pren per jutja de la tençon. Raimon, que considèra que lo marit garda un ròtle polit car pòt, el, baisar la femna quand vòl, pren per jutja la jove beutat espelida, Binia de Canas, comola de vertuts, mas pas d'experiéncia...
Tot aquò dich, aquesta peça pauc coneguda es pas desprovesida de gaubi. Lo lengatge n'es elegant e musicau. Lo tèma es convencionau que nos sai, de saupre quau patís lo mai dau triangle de l'adultèri: lo marit enganat, l'esposa, o l'aimador. Lantèlm pren en trobador "classic" la defensa dels aimadors, e Raimon considèra que la posicion dau marit cocut es pas tan marrida, vist que " lo marit, quand plus es consirós, baisa la dòmna, e reman d'afan blos", es a dire que de calinhar, que vòstra femna siá fidèla o non, es totjorn un moment requist e qu'aquò vos leva los laguis...
A la fin de la pagina donarem lo tèxt tal que lo transcriu Bertoni dins son edicion dau cançonièr de Bernat Amorós (" il canzoniere provenzale" (1911, reprint 1973), pp 380-381). La de son libre "I trovatori d'Italia" es un pauc diferenta mas pas gaire. Començam per lo tèxt en grafia normalizada de bòn legir:
Raimon, una dòna pros e valents
ama un fin drut e'l fai d'amor socors
tant que'l marits sap quals es lor amors:
si's trai la dòna e'lh veda sos talents,
tuit trei an mal et enòi e temença:
qual dui dels tres fan plus grieu penedença:
la dòmna, o'l druts, o lo marits gelós?
Que'us vencerai dels tres e'us lais los dos.
Lantèlm, lo druts e'lh dòmna m'es parvents
que tragan piègs car dobla es lor dolors
que l'uns a dòl del dam qu'a l'autre sorz
e del sieu dams es atressí dolents
aquist dui fan d'afan dobla sofrença
mas si'l marits a un petit de tença
el es tan senher e poderós
qu'uns autre irats en seria joiós.
Raimon vos non chausètz com conoissents
que'lh dòmna e'l druts an tan finas douçors
car son amat, qu' esmenda'ls afans lors
mas lo marits trasés ben tots torments
qu'el a del drut dòl e mal sens garença
e de la dòmna afan e mescresença
e de si dam caduns es angoissós
e'lh dòmna e'l druts s'aman que's restaurs bons.
Lantelm fòrt pauc ètz en amor sabents
qu'entre'ls amants es aitals l'uns el còrs
com plus s'aman màger es lur langors
si no's veson qu'il mòron eissaments
com ten tal uns que çò que plus l'agença
ve e non a ajuda ni valença
mas lo marits quand plus es consirós
baisa la dòmna e reman d'afan blos.
Raimon d'amor sai mièlhs qu'autre òms vivents
èsser veser sai dels fins amadors
qu'en pensants an tals mil jòis que'lh paors
de nulh gilós no'ls veda èsser jausents
la dòmna e'l druts an d'amor mantenença
e lo gelós es pels mals fòrts de sciença
quand baisa lei vas cui es orgolhós
que'l bais no'i val plus qu'en l'aiga'l carbons.
Lantèlm, als druts notz e val pensaments
que si co'l pens lor es de jòi sabors
aissí lur notz com a cel qu'a las flors
e falh al fruchs dont pensa èsser manents
la dòmna e'l druts an d'amor la semença
dont chascuns mòr car a del fruch falhença
mas lo marits non trai mal en perdons
qu'el jau e'l dòmna e'l druts mòr enuejós.
Raimon, car a veraia conoissença
na Salvatja de Londra jòi comença
vòlh diga quals trai mal plus angoissós
la dòmna e'l druts o lo marits gelós.
Lantèlm d'aiçò vòlh que don la sentença,
na Binïa de Canas qu'adés gença
et es de prètz sobrana de las pros
d'onor, de sen, e de bèlas faiçons.
tèxt coma apareis sus lo cançonièr medieval:
291. LA TENZON DE RAIMOND E DE LANTELM.
Raimond una dona pros e ualenz
am un fin drut el fai damor socors
tan qel maritz sap qals es lor amors:
sis treig la donna eil ueda sos talenz,
tuit trei an mal et enoi e temenza.
qal dui dels tres fan plus grieu penedenza
la domnol drutz o le maritz ielos
queus uencerai dels tres cos lais los dos.
Lantelm le drutz eil domna mes paruenz
qe tragan pietz qar dobles lor dolors
qe lus a dol del dan qa laute sors
e del sieu danz es attressi dolenz
aqist dui fan dafan dobla sufrenza
mas sil maritz ha un petit de tenza
el es tan segner e poderos
cus autre iratz en seria ioios.
Raimon uos non chauzetz con conoiscenz
qeil domneil drutz an tan finas douzors
car son amat qemendals afanz lors
mas le maritz trases be totz tormenz
quel ha del drut dol e mal ses garenza
e de la domna afan e mescrezenza
e de si dan cades es angoissos
eil domnel drutz saman qes restaurs bos.
Lantelm fort pauc es en amor sabenz
qentrels amanz es aitals lus el cors
con plus saman maier es lur langors
si nos uezon qil moron eissamenz
com ten tal us qe zo que plus lagenza
ue e non a aiuda ni ualenza
mas le maritz can plus es consiros
baiza la domna e reman dafan blos.
Raimon damor sai miels cautroms uiuenz
esser uezer sai dels finz amadors
qen pensanz an tals mil iois qeil paors
de nuil gilos nols uedesser iauzenz
la domnel drutz an damor mantenenza
e lo gelos es pels mais fors de scienza
cant baiza lei uas cui es orgoillos
qel bais noi ual plus qen laigal carbos.
Lantelm als drutz noz e ual penzamenz
qe si col penz lor es de ioi sabors
aissi lur notz con a sel ca las flors
e faill al frutz don pens esser manentz
la domnel drutz an damor la semenza
don chascus mor car a del frug faillenza
mas le maritz non trai mal emperdos
qel iau el domnel drutz mor enueios.
Raimon car a ueraia conoiscenza
na saluaria da landron ioi comenza
uoil diga qals trai mal plus angoissos
la domnel drutz o lo maritz gelos.
Lantelm daisso uoil qe don la sentenza,
na binia de canas cades genza
et es de pretz sobrana de las pros
donor de sen e de belas faissos.
La cort dels Ròcafuòlh d'Andusa