Me rapèle, tot jovent, d'acampadas de la còla redaccionala de "Oc" a Tolosa, ras de Sant Esteve. Era dins un pichon restaurant. Entre autres personatges de legenda que m'èra donat de costejar familiarament, i aviá nòstreRenat Nelli. Sempre esbleugissent. Que nos disiá totjorn quicòm de nòu. E nos estipulava tanben una causa qu'alavetz me semblèt estonanta. Per el, çò que desfautava, èra un diccionari francés occitan vertadièr. I rebequère lo de Piat (1894, reed 1970), tròp fosc, lo de Barta (1970), tròp esqueletic, e ja un embrion de diccionari francés-occitan degut a Cristian Rapin (1970 tanben), e que los linguistas semblavan de lo fonhar injustament. Mas Nelli somiava de quicòm mai. Taupiac nos deviá bailar lo sieu un pauc mai tard, en 1977, au mitan de la contèsta sus la revision de la nòrma alibertina. Obratge util, qu'aportava de solucions nòvas, mas que comolava pas la manca.

Desfautava encara lo diccionari somiat per Nelli: un otís, per l'escrivan, per donar un vam nòu a la reconquista de de nòstre espandi de lengatge e pensada. Ont las equivaléncias idiomaticas de vocables abstraches reütilisables per l'escrivan modèrn serián de bòn trobar. D'abòrd que dins los diccionaris, totes, qu'aviam a posita, èra pas aiçò. En fàcia dau mot francés que voliam revirar, trobàvem pas que sa copia perfiècha amb solament un -a a la plaça dau -e. Res d'estrambordant. Ni que los linguistas nos repetiguèsson que si, èra aiçò, de verai, sens escapa, lo sol avenir de la lenga d'òc: un lengatge basic que sembla lo francimand cap e tot. Nelli somiava de quicòm mai. E aquò se compren se soscam a sa demarcha particulara d'escritura: el, escriviá d'en primièr en francés, lenga ont, coma o fasiá remarcar Felix Castan, jamai se faguèt pas aitanben un nom de poëta de prumièr plan. E puòi o reescriviá en òc, e lo tèxt preniá un pes, una densitat, una fòrça novèlas. Era de granda literatura d'òc: vetz "Arma de Vertat", "Vesper o la luna dels fraisses"...

Aviái finit per oblidar tot aquò e considerar que, fin finala, d'aver ges de diccionari francés-occitan (o puslèu ges que respondiguèsse a nòstra espèra), èra una bòna causa. Au mens per los escriveires: los butava a trabalhar a partir de son pròpi fons.

Aitanben aquò's aquelas discutidas dau temps de las annadas setanta que me tornèron a la mementa quand descobriguère la fabulosa entrepresa de Cristian Rapin, començada amb un tòm I en 1991, e qu'aganta ara son plen amb son volum IV. A bèles uòlhs vesents, lo pichon lexic paregut en 1970 a las edicions "Cap e Cap", èra un apetissadís. Fòrt d'aquela experiéncia, Rapin volguèt far aqueste còp lo prumièr vertadièr diccionari francés-occitan. E, diriái ieu, lo prumièr diccionari occitan. Que, a despart dels pichons obratges tròp limitats que mençonave pus naut, de qu'avèm? Lo "Tresòr" de Mistral es una fabulosa passejada romantica dins l'immensitat de la lenga. Lo "Diccionari" d'Alibèrt es un monument essenciau de l'istòria de nòstra renaissença, malurosament inacabat, e aquò se sentís, maugrat la qualitat dau trabalh dels linguistas que n'acabèron la mesa en forma (Rogièr Barta m'afortiguèt qu'es Lafònt e Bèc). De fach, aquela idèa de regropar per raiç los mots es a l'encòp bòna e marrida. Bòna per que, coma la gramatica dau meteis autor (1935, reed 1976), aquò representa un trabalh en prigondor de reconstruccion rasonada d'aquel òrt sauvatge. Osca. Mas tanben, quant de còps ai pas entendut dire per d'utilisators debutants, que s'i negavan, qu'i trobavan pas jamai çò que cercavan...? Lo diccionari d'Alibèrt, fin finala, per ieu, que n'ai trevadas las paginas mai de trenta ans de temps, es un pauc, dins lo sentit naut dau mot, un poëma. Coma o concebiá Novalís, per quau poësia significava: real absolut. Una citacion represa, rapelatz-vos, en Julh de 1953 dins lo N°189 de "Oc" per Xavièr Ravièr dins sa critica de "Arma de Vertat". Coma clau de la poëtica Nelliana. Sempre Nelli. La poësia: un luòc ont los mots retròban la singularitat e lo relèu que s'ameritan, ont son prestits dins un corrent de vida, lèsts a èstre emplegats. Antau vese lo diccionari d'Alibèrt, montjòia majora dins nòstra aventura. E pasmens, es pas exactament lo diccionari usual que cau per escriure en òc, la causa sembla segura.

E alara, uòi, avèm Rapin. Que complís lo vièlh raive baug dels escrivans coma nòstre regretat Nelli. Rebastir, a l'envèrs, un sègle e mièg après Mistrau, un segon "Tesaur", pres dins l'autre sens, ont, per un mot francés, se retrobèsson totas las solucions que los escrivans an pogut destoscar per exprimir sas idèas. Adonc, au contrari dels dos autres diccionaris de reféréncia, un otís per escriure una lenga modèrna, capabla de se projetar dins lo tresen millenari.

Rapin mençona una lònga tièira de libres qu'a espepissonats, colleccionaire menimós, per i cercar la frasa entre las frasas, l'expression requista, lo mot desconegut e necessari... Amb lo tòm IV aquela tièira còmpta ara 826 libres. Ont de tot segur retrobaretz totes los escrivans coneguts o mens coneguts, e tanben d'unes que i a que me diretz sai que pas que se'n parla sovent: Rémy Desplanches, Mery de Bergerac, Ramon Crispèl, Julian Galerí, Gacian Almoric, Sauclet de Rastèu, Pèire Brugèl, Bernat Cauhapè, Eugèni Tomièiras, Mèste J Corbin, Camilon Dye-Pelissot, Suselia-Ròsa Garrigas...

Aquí dedins, grands autors, pichons autors, autors marrits... Rapin a cercat pertot per nautres lo dire requist... Cau dire que çò que m'agrada es qu'o faguèt amb una sensibilitat d'escrivan. Un escrivan, e mai, ço diriái ieu, un dels bòns escrivans d'òc dau sègle XX, de tot segur, novelista elegant, fin estilista... Alara son diccionari, nos reconcilia amb los diccionaris. Après la trilogia (per ieu) abat de Sauvages - Mistrau - Alibèrt, vejaicí ne'n un autre ont virar las paginas s'endeven qu'es una aventura gostosa. Es la lenga d'òc viva que batega dins aqueles volums, vos sauta au morre, amb tota sa riquesa, liura, descolonisada, conquistaira. Un obratge essencial, que farà sai que un ben considerable a nòstra renaissença. De tot segur, òm pòt totjorn trobar quicòm a criticar dins una tala entrepresa, un pauc prometeana dins son ambicion... Per exemple a la p K2 m'estone de legir aqueste article: kyrie eleison (m.): absòuta, cant dels defunts. Sufís d'assistir un còp a un ofici de la religion catolica (quand siaguèsse per un noviatge, un batisme...) per saber que "kyrie eleison" es la prèga en lenga grèca (generalament revirada ara en francés) per demandar a Dieu d'èstre pietadós per las mancanças de sos fidèus. Es l'intrada de la ceremoniá, un pauc comparabla au ritual dels musulmans que se descauçan per dintrar dins lo luòc dau culte. En òc dins los tèxtes elaborats per nòstres capelans coma Joan Larzac, se ditz "Senhor, pietat"... Pas res a veire amb lo ritual funerari. Es un "ritual propiciatòri". Segur que, en espepissant las paginas, i trobariam encara un parelh de colhonadetas d'aquela mena. Per o dire verai, ai un pauc cercat e las ai pas trobadas.

Osca. Tot aquò's vertadièirament pas res a regard dau demai. Car lo diccionari fai fòrça mai que tapar una manca. Es indispensable cap e tot, e comprenèm pas cossí avèm pogut trabalhar aperabans sens el. Verai, la demarcha de lo qu'escriu en òc es puslèu, de tot segur, de laissar venir dau prigond de se aquela rajada de lengatge reconquistat. Mas tot còp, i a un mot per dire un concèpte novèl que vos desfauta. Ni que, tras que sovent, existiguèsse, escondut endacòm. Que, per lo cercar, es tota una aventura. Mentre ara Rapin, aquela aventura, nos la rend aisida. E nos permetrà antau d'anar mai luònh.

E coma un bonur ven pas jamai sol (qué que ne diguèsson los matematicians que vos afortiràn que la "lei de las serias" s'atròba pas enluòc dins los tractats saberuts d'estadisticas...), una autra entrepresa un pauc semblanta, dins la meteissa pontannada, s'es tanben complida: los dos diccionaris de Cristian Laus. Mens gròsses, mas pro menimosament pensats per que s'i trobèsson totes los mots volguts. Non pas los que vòu lo linguista, abstractor de quintesséncia, mas los que vòu l'utilisator de la lenga. De tant qu'aqueles dos libres s'ameritan vertadièirament, eles tanben, lo nom de diccionaris, ni cort ni costièr. L'autor, que, o cau ramentar a el tanben agut escrich de pròsas, en lengatge de bòna mena, e se pòt a bòn drech titolar escrivan d'òc, s'es pausat las questions vertadièiras (es a dire: la lenga d'òc subjècte e non objècte). E a agut lo sentit necessari per far òbra utila. Malurosament, pauc de temps après la sortida de sos diccionaris francés-occitan (1997), e occitan-francés (2001), Cristian Laus es defuntat, i a pas que quauques meses d'aquò. Lo cinc de Febrièr de l'an dos dau sègle. Deu i aver una malediccion per los redactors de diccionaris occitan-franceses: Alibèrt, Barta, ara Laus, se periguèron en acabant la publicacion dau sieune. Aitanben lo paure Laus nos laissa aquí dos obratges precioses, perfiechament acabats. Que tot còp, venon completar lo vast diccionari de Rapin. Prepausant d'autras solucions. Amb un socit de precision e d'exactitud que son de remarca.

Se pòt notar que l'ortografia, relativament fixada ara, urosament, presenta pasmens quauques trastejaments, amb de diferéncias possiblas d'un lexic a l'autre. L'anarquia que s'es mesa en plaça dins lo darrièr quart dau sègle XX, parallèlament a las garrolhas dels normalizaires qu'an agut per consequéncia de rendre la nòrma tròp flotejanta, s'es pas encara completament resorbida. Amb onestetat, Laus dòna sovent doas ortografias, en se basant mai sus la realitat de l'usatge escrich que sus las concepcions teoricas dels linguistas. Que, ço ditz amb una saviesa remirabla, un diccionari es pas un pamflet. Es un encantament d'entendre aquò.

Aqueles diccionaris son donc, enfin, los otisses de referéncia que mancavan. Solid que nos serviràn longtemps. Amb lo trabalh de Sauset e Ubaud, dau Gidilòc, sus "lo Vèrb occitan" (Edisud, 1995) qu'acaba de normalizar las conjugasons de 13000 vèrbs (e ara, se conjuguissèm autrament, es siá per causida dialectalisanta, siá per inhorància) avèm vertadièirament ara, a boca de sègle XXI, tot çò que cau per "porgar nòstra lenga", coma disiá, dins los ancians "Oc", lo mèstre Alibèrt.

Alibèrt

Joan-Frederic Brun